बीबीसी। भारतका पूर्व सेना प्रमुख जनरल विक्रम सिंहले भारतीय सेनाले चीनको सिमानामा अर्थात् वास्तविक नियन्त्रण रेखा (एलएसी) चीनलाई जवाफ दिन सक्षम रहेको बताएका छन्। यद्यपि यस्तो विषयमा सेनाले निर्णय नगर्ने उल्लेख गर्दै राजनीतिक नेतृत्वले निर्णय लिनुपर्ने बताए।

बीबीसीका प्रश्नहरूको जवाफमा जनरल विक्रम सिंहले भने, ‘हामी के गर्छौं र के गर्न हामीसँग क्षमता छ त्यसबारे हामी धेरै सतर्क हुनु आवश्यक छ।’

‘हामीलाई थाहा छ त्यहाँ धेरै क्षेत्रहरू छन् जहाँ तपाईं उही भाषामा चीनलाई जवाफ दिन सक्नुहुन्छ। यदि हामी कुनै पनि कदम चाल्छौं भने हामीले यसको सुदूर प्रभावहरूका बारे पनि सोच्नु पर्छ। चीनको सन्दर्भमा, पीएमओ र रक्षा मन्त्रालयले मात्र निर्णय लिनुपर्दछ किनकि यहाँ द्वन्द्व बढ्ने सम्भावना छ।

यद्यपि जब पाकिस्तानको सिमानामा तनावको कुरा आउँछ भने भारतीय सेनाको दृष्टिकोण भने बिलकुलै फरक छ। जनरल विक्रम सिंहले भने, ‘पाकिस्तानसँगको नियन्त्रण रेखाको सवाल, एलओसी बिल्कुलै फरक छ। यहाँ फायरिंङ सामान्य छ। जब बालाकोट जस्तो कुनै ठूलो घटनाको कुरा आउँछ, तब सेनाले सरकारबाट स्वीकृति लिनुपर्दछ, अन्यथा सेनाले आफैं यहाँ निर्णय गर्दछ। तर चीनसँगको विषय बढी नाजुक छ। ’

यस वर्षको मेदेखि भारत र चिनियाँ सेनाको बीचमा एलएसीमा गतिरोधको खबर आयो, शुरुमा दुबै देशले सम्पूर्ण मामलामा एक अर्कालाई दोष दिए तर पछि दुबै नरम देखिए।

सात जूनमा भारतको परराष्ट्र मन्त्रालयले भनेको थियो, ‘जुन ६ मा दुवै देशका बीच कमाण्ड कमाण्डको बारेमा कुरा भएको छ। वार्ता सकारात्मक थियो र दुवै देशबीच सहमति भएको थियो कि सीमाको विवादलाई शान्तिपूर्ण वातावरणमा समाधान गरिनेछ।’

१० जुनमा चीनको परराष्ट्र मन्त्रालयले सम्पूर्ण विवादका विषयमा भनेको थियो, ‘कूटनीतिक र सैनिक तहमा दुवै देशहरु बीच वार्ता भइरहेको छ र दुबै देशहरु सीमा विवादलाई शान्तिपूर्वक समाधान गर्नु पर्छ भन्नेमा सहमत छन्।’

भारत अनिच्छुक वा असमर्थ?
भारतका पूर्व विदेश सचिव श्याम शरणले २ जूनमा हिन्दुस्तान टाइम्समा लेखेका थिए, ‘चीनको सिमानामा भारतले सामना गरिरहेको कुरा निरन्तर भइरहेको छ, तर भारतीय सेनाले चिनियाँ उदय रोक्न सैन्य कारबाही गर्छ।’

‘हामीले चीनको यो रणनीति बुझ्नुपर्नेछ र त्यस अनुसार उत्तर दिनु पर्नेछ। हामीले एलएसीको बारेमा अस्पष्टताको पनि फाइदा लिन आवश्यक छ। त्यसो भएमा हामी यथास्थिति कायम राख्न सक्दछौं। चीनसँग वार्ता गर्न सक्षम हुनेछ।’

यद्यपि जनरल विक्रम सिंहका अनुसार यो हामी के चाहन्छौं त्यसमा निर्भर हुन्छ। युद्ध? यदि हो भने, हामीले यस्तै रणनीति अपनाउनु पर्छ। तर जब हामीलाई थाहा छ कि यी विषयहरू शान्तिपूर्ण तरिकामा समाधान गर्न सकिन्छ, तब यस जस्तो रणनीतिको आवश्यकता पर्दैन। यदि चीनले आफ्ना सेना फिर्ता बोलाएन भने हामीलाई ठूलो निर्णय चाहिन्छ। हुनसक्छ हामीले उही भाषामा जवाफ दिनुपर्नेछ।

तर हाम्रो प्रारम्भिक कदम ‘जस्तालाई त्यस्तै’ को रूपमा हुन सक्दैन। यदि हामी यो गर्न चाहन्छौं भने हामीलाई पूर्वाधारको आवश्यकता पर्नेछ। हामी चाँडै नै यो आवश्यकता पूरा गर्नेछौं तर हामी त्यो स्थितिमा पुग्न सक्दैनौं।’

किन यस्तो गतिरोध अक्सर चीनको सिमानामात्रै उत्पन्न हुन्छ?

यसको जवाफमा जनरल सिंह भन्छन्, ‘जब म पूर्वी सेनाको नेतृत्व गर्दै थिएँ, मैले अक्सर सिमामा चिनियाँ आक्रमणको बारेमा सुनेँ। मैले मेरो टोलीलाई सोधें कि कति गस्तीहरु विवादास्पद क्षेत्रमा जान्छन्।

मलाइ थाहा भयो कि हामी उनीहरू भन्दा तीन चार गुणा बढी गस्ती गर्दछौं। हामी विवादास्पद क्षेत्रमा जाने गथ्र्यौं र झगडा भएको खण्डमा सम्झौता मार्फत विवाद सुल्झाउछौं। चीनले यसलाई विवादास्पद बनाउन खोज्छ जब हामी यसलाई शान्तिपूर्ण तरिकाले समाधान गर्ने प्रयास गर्छौं। सबै द्वन्द्वहरूको मूल कारण समाधान नगरिएको सीमा विवाद हो। भविष्यमा सीमा विवाद समाधान नगरी त्यस्तो झगडा भइरहनेछ।

यदि चिनियाँ सेनाले क्षेत्रको पूर्वाधार भित्र पसेको छ र त्यसले भारतको निगरानी प्रणालीलाई पनि असर गर्ने छ?

यसको जवाफमा, जनरल सिंह भन्छन्, ‘होइन, मलाइ त्यस्तो लाग्दैन। हामी प्रत्येक इन्च जग्गा कभर गर्न सक्दैनौं। हो, हामी पैदल गस्ती गर्छौं र उपग्रहबाट पनि अनुगमन गर्छौं। तर तपाईंले बुझ्नु पर्छ एलससी पूर्ण रुपमा एलओसीभन्दा फरक छ। यहाँ खुल्ला क्षेत्र धेरै छ। यहाँ कुनै आमने सामने छैन। हाम्रो सेनाले उत्कृष्ट काम गरिरहेको छ।

के चीन र भारतलाई नयाँ सम्झौताको आवश्यकता छ?
जनरल सिंह भन्छन्, ‘सीमा सुरक्षा सहयोग सम्झौता (बीडीसीए) २०१३ मा हस्ताक्षर गरिएको थियो। १९९३ देखि त्यसबेलासम्म सबै कुरा सम्मिलित थियो। मैले भूमिमा यो सम्झौता प्रभावकारी भएको देखेको छु। यद्यपि चीन धेरै कुरामा सहमत भयो, तर उनीहरूले कार्यान्वयन गरेनन्। चीनले आफ्नो तर्फबाट एक हटलाइन बनाउनु पर्ने थियो तर त्यसो गरेन। यस जस्तो यदि यो सम्झौता पूर्ण रूपमा लागू गरिएको छ भने यो अझ प्रभावकारी हुनेछ।

चीन र भारत सीमामा कुन बलिया छन्?

जनरल सिंह भन्छन्, ‘चीन सीमामा पूर्वाधारको क्षेत्रमा हामी भन्दा धेरै अगाडि छ। केही वर्ष अघि चीनले आफ्नो सेनाको छोटो समयमा २२ डिभिजन भेला गर्न सक्थ्यो। आजको रूपमा, उसले ३२ डिभिजन जुनाउन सक्छ। त्यहाँ एउटा डिभिजनमा १०,००० सैनिकहरू छन्। तिनीहरू तत्काल पोजिशन लिन सक्छन्। हामीले उनीहरूसँग पनि मिल्नु आवश्यक छ। हामीले आवश्यक पूर्वाधारको ७५ प्रतिशत पूरा गरिसकेका छौं र बाँकी पनि छिट्टै गर्न आवश्यक छ।

उनीहरूले यस क्षेत्रलाई सडक र रेलसँग जोड्न सरकारको प्रयासलाई कसरी हेरेका छन ?

जनरल सिंहले भने, ‘हामीले रणनीतिक रूपमा महत्वपूर्ण सडक र रेलवे लाइनहरू निर्माण गर्ने काम सुरु गरेका छौं। यसले हामीलाई दुबैलाई बचाउन र आक्रमण गर्न मद्दत गर्दछ। मुख्यतया, हामीले हाम्रो सेनाको हावामा यात्रा गर्ने क्षमता बढाएका छौं। दोस्रो विश्वयुद्धको दौडान बनेका सात अवतरण मैदानहरू पुनःस्थापना र आधुनिकीकरण गरिएको छ।

हेलिप्याडहरू, सामानहरू, र हाम्रो रणनीतिक स्थितिहरू पनि सुदृढ भएका छन्। हामी अहिल्यै आफूलाई आश्वस्त पार्न सक्षम छौं, तर हाम्रो अवस्था आगामी पाँच–६ वर्षमा अझ राम्रो हुनेछ।

भारतको रक्षा मन्त्रालयले २०१८–१९ को वार्षिक प्रतिवेदनमा भारत चीन सीमामा सडक निर्माणका लागि सरकारले ३८१२ किलोमिटर क्षेत्र पहिचान गरेको बताएको थियो। जसमध्ये ३४१८ किलोमिटर सडक निर्माणको काम सीमा सडक संगठनलाई दिइएको छ। यीमध्ये धेरैजसो परियोजनाहरू सकिएका छन्। जब पाकिस्तानले एलओओसीमा युद्धविराम उल्लंघन गरेको छ, भारतीय सेनाले प्रेसलाई जानकारी गराउँछ, तर जब चीनसँगको गतिरोध खडा हुन्छ, सेनाबाट कुनै सूचना प्राप्त गर्न त्यति गाह्रो हुन्छ।

जुन महिनामा पनि भारतीय सेनाले आफ्नो विज्ञप्तिमा मिडियालाई चीनसँगको तनावको बारेमा अनुमान लगाउन चेतावनी दिएको थियो र यो रिपोर्ट कुनै आधिकारिक जानकारी बिना प्रकाशित नगर्नु भनेर भनेको थियो।

यसको जवाफमा जनरल विक्रम सिंहले भने, ‘यस्तो परिस्थितिमा यस्तो सावधानी अपनाउनु आवश्यक छ। जब म सेनापति थिएँ, डेपसङमा एक गतिरोध उत्पन्न भयो। मिडियामा यसको कभरेज धेरै बढाइचढाइ गरिएका थिए।

जनरल विक्रम सिंहले नेपालमा के भने ?

जुन ९ मा नेपालको तल्लो सदनमा नयाँ राजनीतिक नक्शा स्वीकृत भयो। नेपालको नयाँ नक्शामा कलापानी, लिपुलेख र लिम्पियाधुरा सामेल छन् जुन भारतको नक्सामा पहिले नै रहेका छन्। भारतले नेपालको कदमलाई अस्वीकार गरेको छ र भन्यो कि यसमा कुनै विवाद छैन। उत्तराखण्डको धारचुलादेखि लिपुलेखसम्मको सडकमा नेपालको आपत्तिबारे हालका सेना प्रमुख जनरल मनोज नरवणेले भनेका थिए, ‘नेपाल अरू कसैको इशारामा काम गरिरहेको छ।

सो विषयमा जनरल विक्रम सिंहले भने, ‘म यो विषयमा कुनै टिप्पणी गर्न चाहन्न। भारत र नेपालबीचको सम्बन्ध एकदमै गहिरो र बहुपक्षीय छ। आज हाम्रो सेनामा ३२ हजार गोर्खा सैनिकहरू छन्। तिनीहरू सबै नेपाली नागरिक हुन्।

यो नक्शा विवाद हो जुन कूटनीतिक र राजनैतिक मोर्चामा सुल्झिन्छ। मलाइ थाहा छैन उहाँले के आधारमा यो कुरा भने। उहाँ एक धेरै सक्षम अधिकारी हुनुहुन्छ। उहाँहरूसँग त्यसो भन्नुको केही आधार हुन सक्छ।

मलाइ थाहा छैन त्यसैले म टिप्पणी गर्ने छैन। एक सैनिक मानिस भएकोले मलाइ लाग्छ कि हामीले आफूलाई सैन्य मामिलामा सीमित राख्नु पर्छ। यहाँ केही भएको हुनुपर्छ, त्यसो भए सेना प्रमुखले भनेकै हुनुपर्छ। बीबीसी हिन्दीबाट