काठमाडौं । यो सन् २०११ को कुरा हो । भारत सुस्त इन्टरनेट स्पीडसँग लडिरहेको थियो। यसमाथि डाटा यति महँगो थियो कि १ जीबी टुजी डाटामा मात्र मासिक १०० रुपैयाँ खर्च हुन्थ्यो। अर्थात् सबैले इन्टरनेट चलाउन सक्ने अवस्था थिएन । युट्युब जस्ता प्लेटफर्महरूमा भिडियोहरू पहिलेको तुलनामा धेरै कम मानिसहरूले हेरेका थिए। त्यतिबेला रिलायन्स ग्रुपका अध्यक्ष मुकेश अम्बानीकी छोरी ईशा अम्बानी अमेरिकाको येल विश्वविद्यालयमा अध्ययनरत थिइन् ।

उनी बिदामा घर आएकी थिइन् । उनले आफ्नो कोर्स वर्क बुझाउनु परेको थियो तर इन्टरनेटको गति सुस्त भएकाले गाह्रो भइरहेको थियो । उनले बुबालाई भनिन्, ‘बुवा, हाम्रो घरमा इन्टरनेट बेकार छ।’ ईशाका जुम्ल्याहा भाइ आकाशले पनि बुबालाई भने, ‘पहिले टेलिकम भनेको मान्छेका लागि भ्वाइस कलिङ मात्र थियो, तर अहिले सबै डिजिटल भएको छ । यहीँबाट जिओको आइडियाको जन्म भएको थियो र ५ वर्षपछि सेप्टेम्बर २०१६ मा जियो लन्च भएको थियो ।

आज ५ सेप्टेम्बर २०२२ मा जियो लन्च भएको ६ वर्ष भइसक्यो। यी ६ वर्षमा जियो भारतको सबैभन्दा ठूलो गेम चेन्जर बनेको छ । भारतमा किफायती मूल्यमा नि:शुल्क भ्वाइस कलिङ र विश्वमा सबैभन्दा कम लागतमा उच्च गुणस्तरको डाटा उपलब्ध गराउने जियो पहिलो हो। यहाँबाट भारतको दूरसञ्चार क्षेत्रको तस्वीर फेरिएको छ । लन्च भएको १७० दिन भित्र जियोले १०० मिलियन सब्सक्राइबर पार गरिसकेको थियो । यो हाल देशको नम्बर एक नेटवर्क हो।

जियो को पूरा नाम हो ‘ज्वाइन्ट इम्प्लिमेन्टेसन अपर्च्युनिटिज’ र कम्पनीको पूरा नाम रिलायन्स जियो इन्फोकम लिमिटेड हो। रिलायन्स जियोको नारा ‘डिजिटल लाइफ’ र यसको लोकप्रिय ट्यागलाइन ‘जियो जी भरके’ हो। इशाले जर्मन डिजाइनरसँग मिलेर जियोको लोगो डिजाइन गरेकी हुन्। जियोको लोगोमा लुकेको अर्थ पनि छ। जब तपाइँ जियो फ्लिप गर्नुहुन्छ, यो आयल (तेल) बन्छ, जसमा रिलायन्स आधारित छ।

जियो लन्चको बेला, एयरटेलले टेलिकम बजारमा प्रभुत्व जमाएको थियो। भोडाफोन, आइडिया र बीएसएनएल सहित ८ कम्पनीहरू थिए जुन अब ४ मात्र बाँकी छन् । प्रयोगकर्ताले १ मिनेट कलको लागि औसत ५८ पैसा तिर्नुपर्ने थियो। डाटाको प्रयोग पनि धेरै महँगो थियो। जियोले यो समस्या बुझ्यो र सुरुमा बजार कब्जा गर्न सबैलाई नि:शुल्क सिम दिइयो। यसमा तीन महिनासम्म दैनिक ४ जीबी डाटा नि:शुल्क उपलब्ध गराइएको थियो । नि:शुल्क अनलिमिटेड कलिङ र दैनिक १०० म्यासेज पनि उपलब्ध गराइएको थियो ।

२०१७ मा, जब देशमा पर्याप्त फोरजी ह्यान्डसेटहरू थिएनन्, जियोले फोरजीसंग एक फीचर फोन लन्च गर्यो। प्रयोगकर्ता बेस निर्माण गरेपछि, धेरै सस्तो प्याकहरू लन्च गरियो। यो रणनीतिले अन्य टेलिकम अपरेटरहरूलाई पनि आफ्नो व्यापार मोडेल परिवर्तन गर्न बाध्य तुल्यायो। बीएसएनएल फोटजी नेटवर्कको अभावका कारण दौडबाट बाहिरिएको थियो। भोडाफोन-आइडिया मर्जरपछि पनि कसैले चमत्कार गर्न सकेन। तिनीहरूको प्रयोगकर्ताहरू लगातार घटिरहेको छ।

एयरटेल मात्र हाल नम्बर एक अपरेटर जियोको प्रतिस्पर्धामा उभिएको छ। एयरटेल ३६.३ करोड प्रयोगकर्ताका साथ देशको दोस्रो ठूलो टेलिकम कम्पनी बनेको छ। ४१.३० करोड मोबाइलहरू र लगभग ७ मिलियन जियो फाइबर ग्राहकहरूसँग जियोले भारतमा ३६% बजार हिस्सा ओगटेको छ। राजस्वको हिसाबले यसको हिस्सा ४०.३% छ। मुकेश अम्बानीले दिवालीसम्म फाइभजी लन्च गर्ने घोषणा गरेका छन्। फाइभजीको सुरुवात पछि, डाटा खपतमा ठूलो उछाल हुन सक्छ।

६ वर्षमा दूरसञ्चार उद्योगले औसत प्रतिव्यक्ति डाटा उपभोग १०० गुणाले बढाएको छ । ट्राईका अनुसार जियो लन्च हुनुअघि प्रत्येक भारतीय ग्राहकले एक महिनामा १५४ एमबी डाटा मात्र प्रयोग गर्थे। अब डाटा खपतको आंकडा १०० गुणाले बढेर प्रति ग्राहक १५.८ जीबी प्रति महिना पुगेको छ । अर्कोतर्फ, जियो प्रयोगकर्ताहरूले हरेक महिना लगभग २० जीबी डाटा प्रयोग गर्छन्, जुन यो भन्दा बढी हो।