पाल्पा। कालीगण्डकी नदीको तटमा अवस्थित केलादीधाम धार्मिक तथा पर्यटकीय गन्तव्यस्थलका रुपमा विकास हुँदै गएको छ। स्यांजा, पाल्पा, तनहुँ र नवलपुर (नवलपरासी सुस्तापूर्व)लाई जोडेको यस धामले सबैलाई लोभ्याएको छ।

निम्वार्क वैष्णव सम्प्रदायको केन्द्रीय पीठको कार्यालय रहेकाले पनि विभिन्न जिल्लाबाट दर्शन गर्न आउने गरेका छन्। केलादीधामको दर्शन गर्न नसके पनि नाम उच्चारण गरेपनि पुण्य मिल्ने जनविश्वास छ। मुक्तिनाथबाट उत्पत्ति भई बगेको कालीगण्डकी नदीको किनारमा अवस्थित रहेकाले विशेषगरी हिन्दु धर्म संस्कारका कार्यका लागि यो क्षेत्र धार्मिक पर्यटकीय गन्तव्यस्थल बनेको छ।

मन्दिर पुनःनिर्माण, ज्येष्ठ नागरिक भवन निर्माण, महन्त निवास, भान्छाघर, खानेपानी ट्यांकी निर्माण लगायतका पूर्वाधार विकास भइरहेकाले पछिल्लो समय धार्मिक पर्यटक बढ्दै गएको राधा दामोदर नेपाल निम्वार्क पीठ केलादीधाम संरक्षण समितिका सचिव घनश्याम खनालले बताए।

“केलादीधाम क्षेत्रलाई देवघाटधाम जस्तै बनाउने संकल्पका साथ भौतिक संरचना तयार पारेपछि पछिल्लो समय हरेक उमेर समूहका नागरिक दर्शन गर्न आउने क्रम बाक्लिदै गएको छ”, उनले भने, “पहिला काम विशेषले मात्रै आउने नागरिक हिजोआज घुमफिर, अवलोकनका निम्ति आउने गरेको पाइएको छ।”

शनिबार र बिदाका दिन अवलोकन गर्न आउनेको चहलपहल बढ्दो रहेको उनी बताउँछन्। उनका अनुसार कालीनदीको धार्मिक तथा ऐतिहासिक महत्वसँग जोडिएको हँुदा यहाँ केलादीधामका बारेमा चासो राख्दै अध्ययन अवलोकनका लागि आउने गरेको पाइएको छ।

सडक सुबिधाले अहिले देशका विभिन्न स्थानबाट धार्मिक अवलोकन भ्रमणमा सवारी साधनमा धार्मिक पर्यटक आउन थालेका छन्। बस, कार, भ्यान, जीप मन्दिरसम्म पुग्ने सुविधा भएपछि गाडी रिजर्भ गरेर कालीगण्डकी नदी स्नान गरी केलादीधाम दर्शन गरेर फर्कने गरेको पाइएको छ।

पहिला हिँडेर बास बसेर दर्शन गर्न आउने गरेकोमा अहिले सडक सुविधाले सवारी साधनमा आएर फर्कने गरेका छन्। यहाँ गौशाला, ज्येष्ठ नागरिकको बसोबासका लागि ज्येष्ठ नागरिक आश्रम सञ्चालित छ।

आश्रममा हाल २२ ज्येष्ठ नागरिक हुन्। विसं २०१० मा निर्माण भएका पुराना कुटीहरू (ज्येष्ठ नागरिक बस्ने घर) अझै पनि भेटिन्छन्। आश्रममा चार दशकदेखि आश्रयस्थल बनाएर बसोबास गर्दै आइरहेको ८० वर्षीय श्यामदासी सिग्देलले बताइन्।

तनहुँको किहुँ घर बताउने उनी श्रीमान्को मृत्यु पश्चात् केलादी आएर बसोबास गरिरहेकी छिन्। १३ वर्षको उमेरमा विवाह बन्धनमा बाँधिनुभएकी सिग्देल १५ वर्षको उमेरमा श्रीमान्को मृत्यु भएपछि केलादीधामलाई आश्रयस्थलका रुपमा लिएकी छन्।

“सानै उमेरमा बिहान बन्धनमा बाँधियो, श्रीमान्को मृत्यु भएपछि एक्लो जीवन जीउन सकिएन”, उनले भनिन्, “श्रीमान् नभएपछि आफन्त छरछिमेक सबैबाट अपहेलित भइयो, आश्रममा आएर बस्न थालेपछि कसैको अपहेलना सहनु परेको छैन।”

उनले सरकारले उपलब्ध गराएको ज्येष्ठ नागरिक भक्ताबाट आफ्नो जीविकोपार्जन गरिरहेकी छन्। मन्दिरको आश्रममा आफैले पकाएर खाना खाने गर्छिन्। उनीहरू जस्ता विभिन्न ठाउँका ज्येष्ठ नागरिकले आश्रयस्थल बनाएर वर्षौदेखि बसिरहेका छन्। जीवनको अन्तिम समय नै यही बिताउने संकल्पका साथ मन्दिरको पूजाआजा, भजनकृतनमा सहभागी भएर जीवन व्यतित गरिरहेको पाइन्छ।

ज्येष्ठ नागरिक आश्रममा बस्न थालेपछि एक्लोपनको महसुस नभएको बताछिन्, ९१ वर्षीय गोपालदासी। मन्दिरमा भजनकृतनमा सहभागी हुँदा समय बिताउन सजिलो भएको उनले अनुभव सुनाइन्। बिहे गरेको एक वर्षमा नै श्रीमान् बितेपछि साहाराविहीन भएकी उनी बाँकी जीवन बिताउन केलादीधाम आश्रममा आएकी हुन्। यस क्षेत्रमा करिब चार दशकदेखिक आश्रय लिएर बसिरहेकी छिन्।

“खाने उपचार खर्च आफैँले जुटाए पनि बास बस्ने सुविधा पाउँदा हामी असाध्यै खुसी छौँ, कसैको दुर्व्यवहार सहनु परेको छैन, हामीजस्ता साहाराविहीनका लागि यसरी बस्ने आश्रम पाउँदा धेरै सजिलो भएको छ, घरमा छोराछोरी भएर पनि हेरेनन् भनेपनि यही आएर बस्न पाइने व्यवस्था छ”, उनले भनिन्।

ज्येष्ठ नागरिक भत्ता बुझेको रकमले यहाँ बसोबास गर्ने नागरिकले बिहान साँझको जोहो गरिरहेका छन् । पहिला यहाँ एक सय २० कुटी (ज्येष्ठ नागरिक बस्ने घर) थिए । यस कुटीमा १५० ज्येष्ठ नागरिकले केलादीधाम क्षेत्रलाई बासस्थान बनाएर बसोबास गर्ने गरेको बुढापाका बताउँछन् ।

दुई दशकअघिसम्म यहाँ बसोबास गर्ने ज्येष्ठ नागरिकको ठूलो संख्या थियो। पहिलाको तुलनामा आश्रममा बसोबास गर्ने अहिले घटेका छन्। प्राचीन पूर्वीय धर्मग्रन्थमा पनि यसको महिमा र गरिमा वर्णन गरिएको छ। शालिग्राम पाइने विश्वको एक मात्र नदी कालीगण्डकीको किनारमा रहेको यो स्थानमा पुगेपछि मनको बोझ हट्ने र शान्ति प्राप्त हुने विश्वास लिइन्छ।

केलादीधामको पौराणिक इतिहास

विसं २००६ मा निर्माण थालनी भई २००८ मा सम्पन्न भएको पुरानो सत्तल (दर्शनार्थी तथा बटुवा बास बस्ने ठाउँ) अहिले जीर्ण अवस्थामा छ। नौ कोठासहितको चारतले सत्तल नदी स्नान गर्न आउने, बाटो हिँड्ने बटुवा तथा मन्दिर दर्शन गर्न आउनेको आश्रयस्थलका रुपमा लिइन्थ्यो। विसं २०७२ को विनाशकारी भूकम्पले जीर्ण बनाएर पनि पुनःनिर्माण गर्नुपर्ने अवस्थामा छ।

यहाँ पहिलेदेखि नै पूजाआजा हुँदै आएको राधा दामोदरको पुरानो मन्दिरको विसं २०१३ मा पुनःनिर्माण गरी विधिवत पूजाआजा सुरु गरिएको छ। सो मन्दिर पनि जीर्ण बनेपछि २०७० सालदेखि निर्माण सुरु गरी २०७४ मा नयाँ निर्माण सम्पन्न भएपछि पूजाआजा सञ्चालन भइरहेको छ।

मन्दिरको नामबाट राधा दामोदर मावि र राधा दामोदर संस्कृत क्याम्पस सञ्चालन हुँदै आएको छ। विसं २०३८ मा स्थापित राधा दामोदर माविमा उच्च शिक्षासम्म आधुनिक तथा संस्कृत भाषामा पनि पठनपाठन हुन्छ। विसं २०५१ सालमा राधा दामोदर संस्कृत क्याम्पस स्थापना गरी शास्त्री तहसम्मको पठनपाठन भइरहेको छ। मन्दिरमा नै बसेर पढ्न चाहनेका लागि गुरुकुल शिक्षाको पनि व्यवस्था छ। मन्दिरमा गोपाल शरण देव महन्तका रुपमा रहेका छन्।

बाटो हिँड्ने क्रममा समस्यामा परेका नागरिक, नदी स्नान गर्न आउने तथा मन्दिर दर्शन गर्न आउनेलाई आपत परेमा संस्थाको संरक्षणमा यहीँ खाना तथा बसोबासको पनि व्यवस्था छ। राधा दामोदर मन्दिरका नाममा पाल्पा, स्याङ्जा, तनहुँ र नवलपुरमा गरी करिव १८५ रोपनी जग्गा छ। यसको संरक्षण, रेखदेख, भौतिक संरचना निर्माण लगायतका क्षेत्रमा पाल्पा, स्यांजा र तनहुँ स्थानीयले सहयोग गरिरहेका छन्।

केलादीधाममा हाल दैनिक विहान ६ वजेदेखि साँझ ६ वजेसम्म अखण्ड भजनकृतन हुन्छ। एक समूहलाई दुई घण्टाको समय भजन गाउने वातावरण मिलाइएको छ । दिनमा छ समूहमा आफ्नो पालो अनुसार भजनमा सहभागी हुने गर्दछन्। चौबिसै घण्टा अखण्ड भजनकृतन भइरहने गरेकोमा अहिले जनशक्ति अभावमा दिनको समयमा मात्रै नियमित भजनकृतन हुने गरेको छ।

विसं २०३७ वैशाखदेखि हुँदै आएको अखण्ड भजन २०७६ वैशाखदेखि १२ घण्टामा सीमित भएको छ। अहिले रातको समयको अखण्ड भजन भने बन्द छ। – रासस