काठमाडौं । शीतयुद्धको समयमा कम्युनिस्ट विरोधी क्याम्पको पक्षमा रहेको र फारसको खाडीमा अमेरिकालाई सहयोग गर्ने देश साउदी अरेबियाले अहिले आफ्नो विदेश नीतिमा परिवर्तन गरेको जस्तो देखिन्छ।

पछिल्ला केही महिनामा चीन, इरान र रुससँग भएका सम्झौताले साउदी अरबको विदेश नीतिमा आएको परिवर्तनलाई पुष्टि गर्छ। साउदी अरेबियाले अब असंलग्न अडान अपनाइरहेको छ। इरान र चीनको निकटताले पनि साउदी अरेबियाले आफ्नो स्वार्थलाई ध्यानमा राखेर ‘साउदी फर्स्ट’ नीति अपनाइरहेको देखाउँछ।

धेरै पश्चिमी देशहरूले पनि चीनसँग साउदी अरेबियाको बढ्दो निकटताप्रति चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। यसबारे टिप्पणी गर्दै साउदी अरबका ऊर्जा मन्त्री राजकुमार अब्दुलअजिज बिन सलमान अल साउदले आइतबार भने कि साउदी अरब प्रतिस्पर्धा होइन, चीनसँग सहकार्यको सम्बन्ध चाहन्छ। हामी यी कुराहरूमा ध्यान दिँदैनौं (पश्चिमी देशहरूको चिन्ता)।

अरब-चीन व्यापार सम्मेलनमा द्विपक्षीय सम्बन्धको आलोचनाको बारेमा सोधिएको प्रश्नको जवाफ दिँदै अब्दुलअजिज बिन सलमानले भने, “वास्तवमा मैले यसलाई बेवास्ता गरेको छु किनभने … एक व्यापारीको रूपमा … तपाईं जहाँ जानुहुन्छ, त्यहाँ अवसर प्राप्त हुनेछ।”

साउदी अरबको बदलिँदो विदेश नीतिबारे विज्ञहरू साउदी अरबको इरान र चीनसँगको बढ्दो निकटताको धेरै अर्थ रहेको बताउँछन् । विगत एक दशकमा साउदी अरेबियाको बदलिएको अडान आफ्नो विदेश नीतिलाई फराकिलो बनाउने प्रयासको हिस्सा हो। यस विविधीकरणलाई सफल बनाउन साउदी अरेबियाको लागि चीन एक उत्तम सहयोगी हो।

अमेरिका र साउदी अरेबियाबीचको सम्बन्धको सन्दर्भमा भनिन्छ, दुई देशबीचको सम्बन्ध प्रायः तेल र सुरक्षाको वरिपरि घुम्छ। अमेरिका कच्चा तेलको लागि साउदीमा धेरै निर्भर छ। यसको अनुमान यस तथ्यबाट गर्न सकिन्छ कि अक्टोबर २०२२ मा साउदी अरेबियाले तेल कटौतीको घोषणा गर्दा अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले साउदी अरबसँग तेल उत्पादन बढाउन वार्ता गरेका थिए। तर, साउदी अरेबियाले तेल उत्पादन बढाउन राजी भएन । जसमा अमेरिकाले परिणाम भोग्नुपर्ने चेतावनी दिएको थियो ।

यी सबैभन्दा पर पनि दुई देशबीचको सम्बन्ध निकै तनावपूर्ण रहेको छ । चाहे त्यो तेल उत्पादन घटाउनमा साउदीको सहभागिता होस् वा सेप्टेम्बर ११, २००१ को अमेरिकामा भएको आतंकवादी हमलामा साउदी नागरिकको संलग्नता होस् । धेरै पटक दुई देशबीचको सम्बन्धमा तनाव उत्कर्षमा रह्यो ।

२०१० को सुरुमा अरब स्प्रिंग प्रदर्शन पछि दुई देश बीचको सम्बन्ध थप बिग्रियो। सन् २०११ को इजिप्टको क्रान्तिमा तत्कालीन ओबामा प्रशासनले इजिप्टका पूर्व राष्ट्रपति होस्नी मुबारकलाई सहयोग नगरेको खाडी देशका नेताहरूबीच धारणा थियो।

यसले खाडी देशहरूमा अमेरिकाले ३० वर्षभन्दा बढी समयका मित्र होस्नी मुबारकलाई त्यही अवस्थामा छोडेर गएको अवस्थामा उनीहरूलाई पनि त्यसरी नै छोड्ने डर पैदा गरेको थियो । यसबाहेक इरानसँगको वार्तामा खाडी मुलुकलाई समावेश नगर्दा पनि उनीहरु आक्रोशित भएका छन् ।

यसपछि सन् २०१९ मा साउदी अरेबियाको तेल पूर्वाधारमा मिसाइल र ड्रोनले आक्रमण गरेको थियो । यसले साउदी अरबको तेल उत्पादन आधा घट्यो। यस हमलामा इरानको हात रहेको बताइए पनि औपचारिक रूपमा इरानलाई कहिल्यै जिम्मेवार ठहराइएको छैन।

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले इरानसँग आफ्नो स्वार्थ खोज्दै आक्रमण अमेरिकामा नभई साउदी अरेबियामा भएको बताएपछि साउदी अरेबियालाई दुःख लागेको छ । ट्रम्पको यो भनाइले साउदी अरेबिया र अन्य खाडी देशहरू गहिरो स्तब्ध भएका छन्। यसपछि खाडी राष्ट्रले भरपर्दो क्षेत्रीय साझेदारका रूपमा अमेरिकी विश्वसनीयतामाथि प्रश्न उठाउन थाले ।

यसबाहेक २०२१ मा अमेरिकाले अफगानिस्तानलाई सोही अवस्थामा छोडेर तालिबानलाई सत्ताको चाबी हस्तान्तरण गरेको थियो। यो घटनाले खाडी देशहरूमा अमेरिकाप्रतिको धारणालाई अझ बलियो बनायो।

बढ्दो क्षेत्रीय र विश्वव्यापी तनावको बीचमा, अमेरिकी निर्णयले साउदी अरबलाई अमेरिका साउदी अरबको लागि विश्वसनीय क्षेत्रीय साझेदार हो कि होइन भनेर सोच्न बाध्य बनायो। लामो समयको साझेदारको रूपमा अमेरिकाको भूमिकाबारे अनिश्चितताका कारण साउदी अरेबियाले चीनसँग अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध विस्तार गर्न थाल्यो।

२१ औं शताब्दीमा चीनले प्रमुख आर्थिक र ऊर्जा महाशक्तिका रूपमा अमेरिकालाई विस्थापित गर्न सक्छ भन्ने खाडी देशहरूको विश्वास छ। यही कारण विगत दशकदेखि प्रमुख खाडी राष्ट्रहरूले अमेरिका र युरोपको सट्टा एसिया क्षेत्रमा बढी तेल निर्यात गरिरहेका छन् ।

साउदी अरेबिया र चीनबीचको बढ्दो मित्रताको परिणाम साउदीले दशकौं पुरानो दुश्मनी बिर्सेर इरानसँग कूटनीतिक सम्बन्ध पुनर्स्थापित गरेको छ। साउदी राजकुमार सलमानले पनि इरानसँग मित्रता गरेकोमा जिनपिङलाई धन्यवाद दिएका छन् ।

चीनले पनि पछिल्ला वर्षहरूमा साउदी अरबमा धेरै लगानी गरेको छ। चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले साउदी अरेबियासँगको द्विपक्षीय सम्बन्धलाई थप मजबुत बनाउन डिसेम्बरमा साउदी अरबको भ्रमण गरेका थिए। सो क्रममा उनले साउदी अरबमा हरित ऊर्जा, सूचना प्रविधिलगायत कूल ३४ क्षेत्रमा लगानी सम्झौता गरेका थिए ।

चीनले आफ्नो महत्वाकांक्षी परियोजना बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ मार्फत २० अरब राष्ट्रहरूसँग सम्झौता गरेको छ। यसअन्तर्गत ऊर्जा तथा उत्पादन क्षेत्रमा दुई सय आयोजना सम्पन्न भएका छन् । साउदीले चिनियाँ तेल प्रशोधन कम्पनी रोङसेङ पेट्रोकेमिकलको १० प्रतिशत सेयर ३.६ बिलियन डलरमा खरिद गर्ने घोषणा पनि गरेको छ ।

साउदी अरेबिया बाहेक अर्को अरब राष्ट्र युएईले पनि स्वतन्त्र परराष्ट्र नीति अपनाइरहेको छ । अमेरिका र पश्चिमी प्रतिबन्धका बाबजुद युएईले रुसलाई हतियार मेलामा स्वागत गरेको छ ।

रुसले फेब्रुअरीमा युएईको राजधानी अबुधाबीमा आयोजित हतियार मेलामा पनि हतियार बिक्रीको प्रस्ताव गरेको थियो । यस मेलामा रसियाले कलाश्निकोभ असल्ट राइफलदेखि मिसाइल प्रणालीसम्म बिक्री गरिरहेको थियो ।

चीनको सहयोगमा इरान र साउदी अरबबीच भएको मेलमिलापलाई अमेरिकाका लागि झट्का मानिएको छ । इरानसँग साउदी अरेबियाको कूटनीतिक सम्बन्धले इरानलाई विश्वबाट अलग्याउने अमेरिकाको प्रयासलाई कमजोर बनाउनेछ।

साउदी अरेबियाका युवराज मोहम्मद बिन सलमानले २०१६ मा भिजन–२०३० नामक महत्वाकांक्षी परियोजना सुरु गरेका थिए । यो योजनाको साथ राजकुमार सलमानको उद्देश्य तेल कमाईमा निर्भरता घटाएर देशको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउनु हो।

साउदी अरेबियाको भविष्यलाई हेरेर मोहम्मद बिन सलमान भूराजनीतिक शक्तिको बृहत् सन्तुलन कायम गर्ने प्रयासमा छन् भन्ने पनि भन्न सकिन्छ । भिजन–२०३० का लागि साउदी अरेबियाले आठ देशलाई रणनीतिक साझेदारीका रूपमा छनोट गरेको छ । यसमा चीन पनि समावेश छ।

जसरी साउदी अरबले आफ्नो वैदेशिक र आर्थिक सम्बन्धलाई विविधीकरण गर्न खोजिरहेको छ र आफ्नो ध्यान अमेरिकाबाट चीन, रुस र अन्य देशहरूमा सार्दैछ। के यसको राजनीतिक महत्व पनि छ ?

यस प्रश्नमा बर्लिनस्थित थिंक ट्याङ्कमा साउदी अरेबियामा अनुसन्धान गर्ने स्टेफन रोल भन्छन्, जो बाइडेन राष्ट्रपति बनेपछि अमेरिका र चीनबीचको सम्बन्ध बिग्रिएको छ । दुई देशबीचको सम्बन्ध बिग्रनुको एउटा कारण सन् २०१८ मा साउदी पत्रकार जमाल खशोग्गीको हत्या हुनसक्छ । खशोग्गीको हत्याको षड्यन्त्र साउदी अरबबाटै रचेको आरोप छ ।

स्टेफनले अमेरिका मात्र नभई पश्चिमका लगभग सबै देशसँग साउदी अरेबियाको सम्बन्ध बिग्रिएको विश्वास गर्छन् । जर्मन प्रसारक डेचे वेलेसँग कुरा गर्दै उनले भने कि साउदी अरेबियामा पश्चिमाहरूलाई अहंकारी, अविश्वसनीय र सधैं माग गर्नेको रूपमा हेरिएको छ।