काठमाडौं । मध्यपूर्वी देश लेबनान विश्वकै सबैभन्दा खराब आर्थिक संकटबाट गुज्रिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा लेबनानको केन्द्रीय बैंकका गभर्नर रियाद सलामेहले ३० वर्षपछि आफ्नो पद छोड्दैछन् ।

सलामेहले कुनै पनि समयमा ध्वस्त हुन सक्ने अर्थतन्त्र छोड्दैछन् । देशका हरेक १० परिवारमध्ये ९ परिवारसँग खानेकुरा किन्न पनि पैसा छैन । बैंकले जनतालाई आफ्नै पैसा नदिँदा आक्रोशित जनता बैंकमा ‘डकैती’ गर्न बाध्य छन् ।

यस्तै एउटा भिडियो सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएको छ जसमा एक व्यक्तिले लेबनानी बैंकका कर्मचारीहरूलाई बोतलमा घरमा बनाएको एसिड बोकेर धम्की दिइरहेका छन् । उनले बैंकरहरूलाई आफ्नो पैसा आफूलाई बुझाउन आग्रह गरिरहेका छन् नत्र उनले उनीहरूमाथि एसिड फाल्ने छन् ।

भिडियोमा देखिएका व्यक्ति उमर आवाहको रूपमा चिनिन्छन्, जसले बीबीसीलाई भने, “बैंकर्सहरूलाई एसिड वास्तविक हो भनेर देखाउन मैले यसको केही थोपा उनीहरूको क्यालकुलेटर र भुइँमा खसालें। एसिड खस्नेबित्तिकै उम्लिन थाल्यो ।”

उमरले आफू पैसा लुट्न बैंक नगएको तर बैंकमा जम्मा भएको पैसा फिर्ता लिन चाहेको बताए । भाइरल भिडियोमा उनी भन्छन्, ‘मेरो जे छ त्यो लिन आएको हुँ । म कसैको हानी गर्न चाहन्न।’

उमरले वर्षौंदेखि बैंकमा आफ्नो बचत जम्मा गरेका थिए, जुन लेबनानी मुद्राको भारी अवमूल्यनका कारण अहिले धेरै कम मूल्यको भएको छ। लेबनानका लगभग सबै जनताको अवस्था यही हो।

लेबनान गम्भीर आर्थिक संकटको सामना गरिरहेको बेलादेखि, मानिसहरूले आफ्नो पैसा बैंकबाट निकाल्न सक्षम छैनन्। आवश्यक पर्दा पनि बैंकले सबै पैसा झिक्न दिइरहेको छैन ।

उमरले बैंकमा जम्मा गरेको रकमको मूल्य अहिले यति हदसम्म घटेको छ कि उनले आफ्नो जीवनभरको बचतको ८० प्रतिशतभन्दा बढी गुमाएका छन् । बैंकरहरूलाई धम्की दिएर उनले आफ्नो सबै पैसा बैंकबाट निकाले, जुन अहिले ६५ सय डलर मात्र छ। यही पैसाबाट उनको घाँटीको शल्यक्रिया हुनेछ । उनको घाँटीको शल्यक्रिया छिट्टै नगरिए पक्षाघात हुनसक्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।

लाखौं लेबनानीहरू बैंकहरूमा पैसा जम्मा गरेर फसेका छन्। अत्यावश्यक समयमा पनि पैसा निकाल्न सकिरहेका छैनन् । बैंकका कर्मचारीलाई धम्की दिएर बैंकबाट पैसा निकाल्ने घटना पनि बढेकाले बैंकका कर्मचारीमा त्रासको वातावरण छ ।

उमरलाई बैंकका कर्मचारीलाई धम्की दिएकोबारे सोध्दा जवाफमा उमरले भने, ‘उनीहरू मेरा दिदीबहिनी र दाजुभाइहरूजस्तै छन् र अब म उनीहरूसँग माफी माग्छु । मेरो उद्देश्य कसैलाई हानी पुर्याउने थिएन तर मैले यो किन गरेँ भनेर मेरो बाध्यता बुझून् भन्ने पनि म चाहन्छु।’

उमरको दुर्दशाको प्रमुख कारण रियाद सलामेह हुन्, जो विश्वको सबैभन्दा लामो समय सेवा गर्ने केन्द्रीय बैंकका गभर्नरहरू मध्ये एक हुन्। लेबनानका नेताहरूसँगै सलामेहलाई लेबनानको हालैको आर्थिक दुर्दशाका लागि जिम्मेवार मानिन्छ, उनीहरूको आर्थिक कुप्रबन्धका कारण मध्यपूर्वी देश आज यो अवस्थामा पुगेको छ।

सलामेहमाथि लेबनानको केन्द्रीय बैंक, बान्के डु लिबानको गभर्नरको रूपमा ठूलो पोन्जी योजना चलाएको आरोप छ, जसमा बैंकले विद्यमान ऋणीहरूलाई थप ऋण दिनको लागि पैसा उधारो दिएको थियो। यो योजना लेबनानको अर्थतन्त्र ध्वस्त नभएसम्म चलाइएको थियो।

सलामेहले बीबीसीलाई एक अन्तर्वार्ता दिएका छन् जसमा उनी लेबनानको आर्थिक समस्याका लागि आफू जिम्मेवार नभएको कुरा बारम्बार दोहोर्‍याइरहेको देखिन्छ।

उनी भन्छन्, ‘केन्द्रीय बैंकको गभर्नर एकै व्यक्ति होइन, केन्द्रीय परिषद् हुन्छ जसले आर्थिक निर्णय गर्छ । गभर्नरले यी निर्णयहरू कार्यान्वयन गर्छन्। आर्थिक संकटको जिम्मेवारी गभर्नरको हो भन्ने गलत भनाइ छ । यस संसारका सबै केन्द्रीय बैंकहरूमा एक व्यक्ति एक्लै काम गर्दैन।’

लेबनानको आर्थिक अवस्था निकै नाजुक छ । यसको मुद्राले यसको मूल्यको ९८ प्रतिशत गुमाएको छ र जुनमा यसको खाद्य मुद्रास्फीति ३०४ प्रतिशत थियो।

अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) का अनुसार लेबनानको कुल गार्हस्थ उत्पादन ४० प्रतिशतले घटेको छ र यसको विदेशी मुद्रा सञ्चिति झण्डै दुई तिहाइले कम भएको छ।

रियाद सलामेह केन्द्रीय बैंकको गभर्नर हुँदा रकम हिनामिना गरेको आरोपमा लेबनानसहित कम्तिमा सात देशमा अनुसन्धान भइरहेको छ। उनले ३० करोड डलरको सम्पत्ति शुद्धीकरण गरेको दाबी गरिएको छ । तर उनले आफूमाथि लगाइएका सबै आरोप अस्वीकार गर्दै आएका छन् ।

उनी भन्छन्, ‘मैले आफ्नो बैंक खाताको लेखापरीक्षण गरेको विवरण देखाएको छु जसमा मेरो खातामा जम्मा भएको पैसा मेरो २० वर्षको निजी जागिरबाट कमाएको पैसा हो । मेरो खाताले केन्द्रीय बैंकबाट मेरो खातामा कहिल्यै पैसा नआएको देखाउँछ।’

सलामेहले यी आरोपहरू अस्वीकार गर्न सक्छन् तर उनीमाथि धेरै ठूला आरोपहरू छन्। यस सम्बन्धमा जर्मनी र फ्रान्समा उनको सम्पत्ति जफत गरिएको छ र उनलाई पक्राउ गर्न वारेन्ट जारी गरिएको छ ।

यसैबीच, स्विट्जरल्याण्डका अधिकारीहरूले उनी र उनका भाइ राजाले एक दशकको अवधिमा केन्द्रीय बैंकबाट करोडौं डलर गैरकानूनी रूपमा लिएका छन् कि भनेर अनुसन्धान गरिरहेका छन्। दुवै दाजुभाइले यी आरोपहरू अस्वीकार गर्छन्।

सलामेहविरुद्ध लक्जेम्बर्ग, मोनाको र बेल्जियममा पनि अनुसन्धान भइरहेको छ। सलामेहको बेलायतमा पनि धेरै सम्पत्ति छ । तर गम्भीर धोखाधडी कार्यालय र राष्ट्रिय अपराध एजेन्सीले यस सम्पत्तिमा टिप्पणी गरेका छैनन्। तर, हिनामिनाका मुद्दामा अनुसन्धान भइरहेको स्रोतले जनाएको छ ।

एकाउन्टेबिलिटी नाउ नामको एक स्विस एनजीओले धेरै वर्षदेखि सलामेहमाथि अनुसन्धान गरिरहेको छ। एनजीओले सलामेह विरुद्ध धेरै देशमा आपराधिक उजुरी दायर गरेको छ।

बोर्ड अफ अकाउन्टेबिलिटी नाउकी अध्यक्ष जेना वाकिम भन्छिन्: “युरोपका अभियोजकहरूले उनको लागि ‘एग्रेटेड’ शब्द प्रयोग गरेका छन्, जसको अर्थ सलामेहलाई आपराधिक संगठनसँग जोडिएको आशंका गरिएको छ।” युरोपेली अभियोजकहरूले केन्द्रीय बैंकका गभर्नरलाई आपराधिक संगठनसँग जोडिएको आशंका गरेको यो पहिलो पटक हो।

उनले लेबनानका खाँचोमा परेकाहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय सहायता कहाँ पुग्छ भन्ने प्रश्न पनि उठाइन्। संयुक्त राष्ट्रसंघीय बाल परोपकारी संस्था युनिसेफले १० मध्ये नौ परिवारले आफ्नो आधारभूत आवश्यकताहरू पनि धान्न नसक्ने बताएको छ। बिजुली, औषधि, इन्धन र खाद्यान्नको अभावमा जनताले निरन्तर संघर्ष गरिरहेका छन् ।

जेना भन्छिन्, ‘पछिल्लो पाँच वर्षमा लेबनानमा ५ अर्ब डलर अन्तर्राष्ट्रिय सहायता आएको छ। सन् २०२० को बन्दरगाह विष्फोटपछि अन्तर्राष्ट्रिय सहायता थपिएको थियो । तर त्यो पैसा कहाँ गयो थाहा भएन । त्यो पैसा जनताबाट लिएको हो। १९९० मा गृहयुद्ध समाप्त भएपछि लेबनानमा जे भए पनि भ्रष्टाचार सबैभन्दा ठूलो कारण हो।

सलामेहले पदबाट राजिनामा दिएका छन् तर केन्द्रीय बैंकको अर्को गभर्नर को हुनेछन् भन्ने अझै स्पष्ट गरिएको छैन। यहाँ बैंकप्रति जनताको आक्रोश बढ्दै गएको छ ।