काठमाडौं । करिब एक साताअघि नाइजरका राष्ट्रपति मोहम्मद बजुमलाई हिरासतमा लिएर सेनाले देश आफैं नियन्त्रणमा लिने घोषणा गरेको थियो। साथै अरु कुनै देश सहयोगको बहानामा नआओस् भनेर आफ्नो सिमाना पनि सिल गरेको थियो ।

यहाँ युरेनियम भण्डार भएका कारण युरोपेली संघले निरन्तर सहयोग प्रदान गरिरहेको छ। यही कारणले नाइजरको मामिला निकै चर्चामा छ ।

सेनाको कब्जा तब हुन्छ जब कुनै देशको सेना आफ्नो सर्वोच्च नेतामाथि पनि हावी हुन् । यस समयमा हुने उथलपुथललाई सैन्य परिवर्तन भनिन्छ। योसँगै कहिलेकाहीं सत्तापक्षभन्दा प्रतिपक्ष पनि बलियो हुन्छ । यस्तो अवस्थामा पनि विद्रोह हुन्छ । सैन्य कूमा सरकार र सेनाबीच लडाइँ हुन्छ, सरकारको पक्षमा उभिएका सर्वसाधारणले पनि दुःख पाउँछन् ।

विश्व बैंकका अनुसार मानव विकास सूचकांक (एचडीआई) निकै कम भएको ठाउँमा सामान्यतया सैनिक विद्रोह हुने गरेको छ । अर्थात् जनताले गरिबी, भोकमरी, महंगी, अराजकता जस्ता कुराको सामना गरिरहेका बेला सरकारप्रतिको विश्वास घट्न थाल्छ ।

जब सेनाले यो देख्छ, उसले आफ्नो शक्ति बढाउन थाल्छ। सेनाले विद्यमान सत्ताका धेरै व्यक्तिहरूलाई आफ्नो पक्षमा लिन्छन् र त्यसपछि विद्रोह गर्छ। यसपछि सरकार निरीह हुन्छ । केही प्रहरी वा अन्य सेनाको सहयोगमा विद्रोहलाई दबाउन खोजे पनि सैन्य शक्तिका अगाडि केही लाग्दैन ।

अर्को देशले सहयोग पठाउँदा मात्र यो प्रयास असफल हुन्छ। अमेरिकाले धेरै देशसँग यस्तो गरेको छ । उसले सरकारलाई सहयोग पठाएर सैन्य विद्रोहलाई कुल्चन मद्दत गर्दछ। यसले कू रोक्छ तर अमेरिका त्यो देशमाथि हावी हुन्छ। बदलामा उसले सरकारबाट धेरै ओाइदा लिने गरेको आरोप पनि अमेरिकामाथि लाग्ने गरेको छ ।

दक्षिण अमेरिकी देश बोलिभियाको नाम सबैभन्दा धेरै सैन्य विद्रोह झेल्ने देशको सूचीको शीर्षमा छ। सन् १८२५ को अगस्टमा स्पेनबाट स्वतन्त्र भएदेखि बोलिभियाले करिब १९० पटक कूको प्रयास झेलेको छ। यसको अन्तिम प्रयास २०१९ मा भएको थियो, जब तत्कालीन सरकारले पराजय स्वीकार गर्दै आफैंले राजीनामा दिएको थियो ।

स्वतन्त्रताको तेस्रो वर्षदेखि यहाँ अस्थिरता सुरु भयो । यससँगै सरकार र सेनाबीच द्वन्द्व सुरु भएको थियो । अन्य देशमा जहाँ गरिबी र बेरोजगारी नै कूको कारण हुन्थ्यो, यहाँ त्यसको कारण अर्कै कुरा थियो ।

यस देशमा कोका वा कोकोको उत्पादन धेरै थियो। संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार यो देश कोलम्बिया र पेरुपछि सबैभन्दा धेरै कोका उत्पादन गर्ने देश हो । यो औषधि, अत्तर र खानामा पनि प्रयोग गरिन्छ।

कोकाको खेती पनि विद्रोहको कारण थियो। अन्य देशहरूले यहाँको जग्गा भाडामा लिन चाहेका थिए। त्यसका लागि उनीहरुले सत्तारुढ र सेनाबीच विभाजन ल्याउने र एक पक्षलाई सहयोग गर्ने नाटक गर्ने गरेका छन् ।

‘कु: अ स्टोरी अफ भॉयलेन्स एन्ड रेजिस्टेन्स इन बोलिभिया’ शीर्षकको पुस्तकमा यो देशले किन यति धेरै विद्रोह भोग्यो र त्यसमा विदेशी शक्तिको हात कसरी थियो भन्ने कुरा तहगत रूपमा बताइएको थियो।

बोलिभियामा विद्रोहको प्रयास यति सामान्य भयो कि चाँडै आम जनताले समान उत्साहका साथ यसमा भाग लिन थाले। सेना र आम जनता वा सरकार र आम जनताबीचको भिन्नता कम हुन थाल्यो ।

सन् १९५० देखि २०१९ सम्म यहाँ सरकार ढाल्ने करिब २३ पटक प्रयास भएको थियो । यस अवधिमा सम्पूर्ण विश्वमा करिब ४७५ वटा कु-प्रयास भएका थिए। प्रतिशतमा हेर्ने हो भने अफ्रिका महादेश यस सन्दर्भमा सबैभन्दा अस्थिर रहेको छ ।

एचडीआई कम भएका देशहरूमा सैन्य विद्रोहको डर बढी हुन्छ। बोलिभियामा पानीको विषयमा धेरै दंगा भएको थियो । २००० को दशकमा खानेपानीको निजीकरणमा जनता आफैं सडकमा आएर सत्ता हल्लाए । अहिले देशमा निर्वाचित सरकार छ ।