काठमाडौं । यस वर्षको सुरुमा चीनले धेरै देशहरूलाई डलरको सट्टा चिनियाँ मुद्रामा व्यापार गर्न मनाएको थियो। ब्राजिल, अर्जेन्टिनालगायत धेरै अफ्रिकी देश चीनको पक्षमा गएका छन् ।

रसियाले पनि आफ्नो मुद्रा बजारमा ल्याउने प्रयास गरिरहेको छ । भारतले पनि यस्तो संकेत दिएको छ । यो त देशहरूको आ–आफ्नो तहमा प्रयास थियो तर ब्रिक्स जस्तो बलियो संगठनले यसो गर्यो भने डलरको एक्लो साम्राज्य अन्त्य हुने निश्चित छ ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछिको समय थियो । अमेरिका बाहेक अधिकांश देशमा भयानक विनाश भयो । भवन, सडक, पुल, सम्पूर्ण व्यवस्था ध्वस्त भयो। युद्ध समाप्त भएपछि, देशहरूले आफैंमा सुधार गर्न थाले तर तिनीहरूसँग पैसा थिएन।

यस्तो अवस्थामा अमेरिकाले उनीहरूलाई सहयोग गर्‍यो, बदलामा देशहरूले निश्चित समयभित्र धेरै सुन दिने सम्झौता गर्न थाले। फलाम तातो भएको देखेर अमेरिकाले आफ्नो बाजी खेल्यो । उसले देशहरूलाई सुनको सट्टा अमेरिकी डलरमा कारोबार गरे राम्रो हुने बताउन थाल्यो ।

तत्कालीन विकसित देशहरू न्यू ह्याम्पशायरको ब्रेटन वुड्समा भेला भए र अमेरिकी डलरको विरुद्धमा सबै मुद्राहरूको विनिमय दर तय गरियो। त्यतिबेला अमेरिकामा विश्वको सबैभन्दा ठूलो सुनको भण्डार थियो। सारा संसारको तीन चौथाई सुन अमेरिकासँग थियो।

यसअघि कुनै निश्चित अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा थिएन। पहिलेको कुरा गर्दा, कुनै पनि मुद्रा थिएन। त्यसपछि बार्टर प्रणाली चल्थ्यो, अर्थात् बाख्रा दिएर कुखुरा किन्ने वा टमाटरको सट्टा साग किन्ने। जोसँग जे थियो र जसलाई चाहिएको थियो दुवैले आ-आफ्ना चीजहरू साट्ने गर्थे।

५००० ईसा पूर्वतिर धातुलाई पैसाको रूपमा प्रयोग गर्न थालिएको थियो। यहाँबाट सिक्का बनाइयो, त्यसपछि कागजी मुद्रा आयो, विश्वभरका देशहरूले आ-आफ्नो सुनको भण्डारको आधारमा मुद्रा छाप्न थाले।

अर्जेन्टिनामा सन् २००१ मा मुद्राको मूल्य निकै घटेको थियो । त्यसपछि ग्लोबल बार्टर क्लब नामको संस्था गठन भयो। यसले बार्टरिङ प्रणालीमा काम गर्यो । अर्थात्, एक चीजको अर्कोको लागि विनिमय । तर चाँडै यो प्रणाली बन्द गर्नुपर्‍यो। अर्जेन्टिना ऋण लिएर सामान्य अवस्थामा फर्किन सफल भयो ।

सन् २००८ को मन्दीका बेला पनि धेरै देशले बार्टर प्रणाली सुरु गर्ने कुरा गरेका थिए तर मुद्रा आएपछि त्यो त्यति सहज छैन । पहिले वरपरका मानिसहरूले एकअर्कासँग लेनदेन गर्थे अहिले आयात–निर्यात देशको तहमा हुने भएकाले पनि बार्टरिङ असफल हुने डर छ । साथै गोदाम र गुणस्तर जाँच पनि मुद्दाहरू छन्। समग्रमा, बार्टरिङ वा नयाँ मुद्राको कुरा अलि गाह्रो छ। यसमा सबैभन्दा ठूलो कुरा भनेको विश्वास र विश्वव्यापी आयात–निर्यात हो, जुन मुद्राविना सम्भव छैन ।

प्रशान्त महासागरले घेरिएको याप टापुमा सिक्काहरू सानो आकारदेखि मानव आकारसम्मका हुन्छन्। सय वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको यस टापुमा करिब १२ हजार मानिस बस्छन्, जुन धेरै गाउँमा विभाजित छ। प्रत्येक गाउँ र प्रत्येक परिवारमा केही सिक्का छन्। जससँग जति धेरै ढुङ्गाहरू छन्, उ त्यति नै धनी मानिनेछ। ठुलो ढुङ्गाको बिचमा एउटा ठूलो प्वाल छ कि जसलाई त्यो मुद्रा दिइन्छ उसले धकेल्दै घरमा लैजान सक्छ।

ढुङ्गाको मुद्राको सुरुवात, किन र कसरी भयो भन्ने बारे कुनै खास जानकारी छैन। यपमा कुनै पनि प्रकारको बहुमूल्य धातु वा कच्चा पदार्थको उपलब्धता नहुनु नै यसको एउटा कारण रहेको मानिन्छ । यहाँ न सुन छ न कोइला। यस्तो अवस्थामा उनीहरूले शताब्दीयौंअघि नै मुद्राको रूपमा चुनढुङ्गा प्रयोग गर्न थालेका हुनुपर्छ। केही वर्ष पहिले यहाँ समुन्द्रमा पाइने ओइस्टरले पनि पैसाको मुल्य राख्थे ।