काठमाडौं। १८५५ मा, अलेक्जेन्डर पार्केसले पार्केसिन पत्ता लगाए। यो संसारको पहिलो प्लास्टिक थियो। यद्यपि त्यसबेला यसको नाम प्लास्टिक थिएन। यसपछि सन् १९०७ मा लियो ब्याकल्याण्डले बेकेलाइट बनाए र यसलाई प्लास्टिकको नाम दिए।

यसलाई बनाउँदा ब्याकल्याण्डले पनि सोचेको थिएन कि एक दिन यो प्लास्टिक हावा र पानी जस्तै हाम्रो जीवनको हिस्सा बन्नेछ। यति मात्र होइन, यसले हावा र पानीलाई पनि प्रदूषित गर्न थाल्छ। समयसँगै, बिस्तारै बिस्तारै धेरै प्रकारका प्लाष्टिकहरु देखा पर्न थाले र यो संसारभरि सबै प्रकारका चीजहरुको उत्पादनमा प्रयोग हुन थाल्यो। अहिले जता हेर्‍यो, सबैतिर माइक्रोप्लास्टिक छ।

हाम्रो मोबाइल फोन, ल्यापटपदेखि लिएर खाने भाँडासम्म सबैमा प्लास्टिक छ। चिप्स, क्रिस्प, नमकीन र बिस्कुट पनि प्लास्टिकको र्यापरमा आउँछन् । दैनिक उपभोगमा प्रयोग हुने अधिकांश सामान प्लास्टिकबाट बनेका हुन्छन्। अहिले प्लास्टिक हाम्रो खाना, पानी र हावा प्रवेश गरेको छ।

भर्खरै पर्यावरण स्वास्थ्य परिप्रेक्ष्य जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार प्लास्टिकका साना कण, जसलाई हामी माइक्रोप्लास्टिक्स भन्छौं, हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यमा ठूलो नोक्सान पुर्‍याइरहेको छ। युनिभर्सिटी अफ न्यु मेक्सिकोका शोधकर्ताहरूले यो अध्ययन गरेका हुन्।

उनीहरुले प्लास्टिकका साना कण हाम्रो शरीरका महत्वपूर्ण अंगहरु कलेजो, मिर्गौला र मस्तिष्कमा पुगेर क्षति पुर्याउने गरेको बताएका छन्। यसले दीर्घकालीन रूपमा गम्भीर परिणाम निम्त्याउन सक्छ।

मस्तिष्कमा पुग्छ प्लास्टिक

प्लास्टिक सबैभन्दा पहिले हाम्रो छाला, सास र खानाबाट शरीरमा प्रवेश गर्छ। त्यसपछि यो हाम्रो रगतमा मिसिन्छ र बिस्तारै सबै अंगहरूमा जम्मा हुन्छ। हाम्रो अंगमा जम्मा हुने प्लाष्टिकका कण एकदमै सानो हुन्छ। तिनीहरूको आकार २० माइक्रोमिटर भन्दा सानो हुन्छ। त्यसपछि मात्र तिनीहरू सबै अवरोधहरू पार गर्छन् र कलेजो, मिर्गौला र मस्तिष्क जस्ता अंगहरूमा पुग्छन्।

प्लास्टिक हाम्रो अंगमा कसरी पुग्छ ?

हाम्रो आजको जीवनशैलीमा प्लास्टिक जताततै छ। जता हेरे पनि प्लास्टिक मात्रै छ। सबैभन्दा खतरनाक प्लाष्टिकलाई आँखाले पनि नदेखिने गरी सानो टुक्रामा परिणत भएको छ। यो हावा, पानी र खाना सबै ठाउँमा उपस्थित छ। यो हाम्रो शरीरका सबै अंगहरूमा पुग्छ।

यसले अंगहरूको सुरक्षा जालमा पनि प्रवेश गरिरहेको छ। कुनै पनि देशका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण व्यक्तिहरूले उच्च स्तरको सुरक्षा पाउँछन्। त्यसैगरी प्रकृतिले पनि हाम्रो शरीरका सबै अंगहरूलाई झिल्लीभित्र सुरक्षित गरेको छ। यी झिल्लीहरूले यी अंगहरूलाई सबै प्रकारका खतराहरूबाट जोगाउँछन्। हाम्रो आँखालाई धोका दिने प्लास्टिकका यी अति सूक्ष्म कणहरू पनि यी झिल्लीहरू पार गरेर शरीरका अंगहरूमा पुग्छन्।

प्लास्टिकबाट न्यूरोडेवलपमेन्ट वा न्यूरोडिजेनेरेटिभ जोखिम 

यी प्लास्टिक कणहरूले हाम्रो मस्तिष्कमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ। यसले न्यूरोडेवलमेन्टल वा न्यूरोडिजेनेरेटिभ जोखिमहरूको परिणाम हुन सक्छ। यसले मस्तिष्कको कार्यप्रणालीमा नकारात्मक असर पार्छ र पार्किन्सनजस्ता रोगको जोखिम निम्त्याउन सक्छ।

कलेजो पनि प्रभावित

द ल्यान्सेट जर्नलमा प्रकाशित अध्ययनका अनुसार माइक्रोप्लास्टिकको उपस्थितिले पाचन प्रणालीमा कमजोरी र कलेजोको सेलुलर प्रतिक्रियामा गडबड हुन सक्छ। यसबाहेक, पेटको स्वास्थ्य पनि बिग्रन सक्छ।

मिर्गौला पनि खतरामा

नानोबायोटेक्नोलोजी जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार हालैका वर्षहरूमा, पोलिस्टाइरिन माइक्रोप्लास्टिकहरू हाम्रो मृगौलामा सूजनको प्रमुख कारण हुन् र यसले अक्सिडेटिभ तनाव पनि बढाउँदैछ। यदि यो स्वास्थ्य अवस्था लामो समयसम्म रहिरह्यो भने, दीर्घकालीन मृगौला रोग विकास हुने जोखिम बढ्छ, जसले पछि मृगौला फेल हुन सक्छ।

फोक्सोमा पनि असर

हाम्रो श्वासप्रश्वासमा पग्लिने र फोक्सोमा पुग्ने प्लाष्टिकका टुक्राहरूले उनीहरूलाई गम्भीर बिरामी बनाउँदैछन्। साइन्स डाइरेक्ट जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार अधिकांश मानिसको फोक्सोमा प्लास्टिकका साना कण हुन्छन् । प्लाष्टिकमा पाइने विषाक्त तत्वले दम र फुफ्फुसको क्यान्सरको जोखिम बढाइरहेको छ।

क्यान्सरको जोखिम

द ल्यान्सेटमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार प्लास्टिक प्रकृतिमा न्यूरोटोक्सिक हुन्छ। यसको मतलब तिनीहरूले हाम्रो कोशिकाहरूको कार्यलाई असर गर्न सक्छन् र तिनीहरूलाई मार्न पनि सक्छन्।

यसले क्यान्सरको जोखिम पनि बढाउन सक्छ। संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार हरेक वर्ष विश्वभर मानिसले ४३ करोड मेट्रिक टन प्लास्टिक उत्पादन गरिरहेका छन् । जसमा दुई तिहाइ प्लाष्टिक छ, जुन चाँडै फोहोरमा परिणत हुन्छ। तर फोहोर बनेर नष्ट हुँदैन।

प्लाष्टिकको सबैभन्दा ठूलो बेफाइदा भनेको यो नष्ट नहुनु हो। हजारौं वर्षसम्म प्रकृतिमा रहन्छ र वातावरणलाई हानि पुर्‍याउँछ। प्लाष्टिकले माटोमा मिसाएर बाली तथा रूखलाई हानी पुर्‍याउँछ। पानीमा जाँदा माछा र जलचरको स्वास्थ्यमा असर पर्छ।

समग्रमा, हाम्रो आविष्कारले हामीलाई बर्बाद गरिरहेको छ। एक अनुमानका अनुसार यो गति कायम रहे सन् २०६० सम्ममा प्लास्टिक उत्पादन तीन गुणाले बढ्ने र योसँगै प्लास्टिकको फोहोर पनि बढ्ने अनुमान छ।

प्लाष्टिकको उत्पादन र प्रयोग न्यूनीकरणका लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका धेरै संघसंस्थाले काम गरिरहेका छन्। तर त्यसको प्रभाव पर्दासम्म हामीले ठूलो नोक्सानी बेहोर्नुपरेको हुन्छ।

यसको असर कम गर्न दैनिक दिनचर्यामा अब प्लाष्टिकको सत्ता वैकल्पिक समानको प्रयोगलाई बढावा दिनुपर्दछ। जस्तो हामीले प्रयोग गर्ने प्लाष्टिकको टिफिनको सत्ता स्टिलको टिफिन प्रयोग गर्ने प्लाष्टिकको काईयोको सत्ता काठले बनेको काईयो प्रयोग गर्ने ।

त्यस्तै प्लाष्टिकको बोतलको सत्ता स्टिल या तामाको बोतल प्रयोग गर्ने। त्यस्तै खानेपानीको जारको सट्टा स्टिलको जग या ठूलो भाडा प्रयोग गर्ने, त्यस्तै प्लाष्टिकको झोलाको सट्टा कपडाको झोलाको प्रयोग गरे हाम्रो दैनिकीमा प्लास्टिकको प्रयोगमा कामी ल्याएर सम्भावित जोखिमलाई कम गर्न सकिन्छ।