अन्नप्राशन संस्कार हिन्दू धर्मका १६ संस्कार मध्ये एक हो। यस संस्कारमा बच्चालाई पहिलो पटक अन्न खुवाइन्छ। अन्नप्राशन संस्कारको महत्व यो हो कि यो बच्चाको जीवनको एक महत्वपूर्ण चरण हो। यस संस्कारपछि आमाको दुधबाहेक अन्य प्रकारका खानेकुरा पनि बच्चालाई दिइन्छ।

यस संस्कारमा बच्चालाई पहिलो पटक हलुवा (लिटो) वा खीर जस्ता अन्न खुवाइन्छ। यस पुर्व बच्चा आमाको दूधमा मात्र निर्भर रहन्छ । अन्नप्राशन संस्कार एक सांस्कृतिक अभ्यास हो जसको उद्देश्य शिशुको पोषण, स्वास्थ्य र विकासलाई बढावा दिनु हो। यस अनुष्ठानमा बच्चालाई विभिन्न किसिमका खानेकुराको स्वाद खुवाउने गरिन्छ, जसले उसको पोषण शक्ति बढाउँछ र बच्चा स्वस्थ राख्छ।

अन्नप्राशन संस्कारको शुभ समय (मुहुर्त) छनौट:

नवानन् स्याच्चरक्षिप्रमूदुभे सत्तनौ सुभम् ।

विना नन्दा-विषघटी-मधु-पौषाऽकि-भूमिजान् ।।

अर्थ- चरसंज्ञक, क्षिप्रसंज्ञक र मृदुसंज्ञक नक्षत्रमां नन्दा १ /६/११ तिथिलाई विषघटीलाई (जून विवाह प्रकरणको सैंतालिसौ श्लोकमा कहिएको छ) चैत्र र पौष महीना, शनीवार र मंगलवारलाई छोड़ेर अन्य तिथि, महीना, दिनमा नवान्न भोजन गराउनु शुभ फलदायक रहने छ ।

तीनों पूर्वा, आद्रा, भरणी र श्लेषा नक्षत्र मा, मंगलवार र शनिवार पर्वतिथि, रिक्ता तिथि, सप्तमी, द्वादशी आदि को छोडेर छटौ या आठौ महिनामा पुत्रको तथा पुत्रीको पाँचाैं महिनामा वा विजोर महिनामा अत्रप्राशन गर्न शुभ हुन्छ।

जहां वृष, मिथुन, मकर, कन्या आदि लग्न मा बुध बलि राखेर शुक्ल पक्षमा तथा शुभ योग मा बालक को अन्रप्राशन गर्दा राम्रो हुन्छ भनेर शास्त्रीय मान्यता छ । चलनचल्तिमा कस्को हातबाट जुर्म भनी ज्योतिषले हेर्ने चलन छ । यसका साथै सन्तानको जन्मका आधारमा राशि र ग्रहको स्थितिमा पनि विशेष ध्यान दिनु पर्दछ ।

यस बर्षका अन्नप्राशन मुहूर्त(साईत)हरु

वैशाख २०८१

१४, २१ र २८ गते

जेष्ठ २०८१

१७ गते

असार २०८१

१०,१२ र २९ गते

भदौ २०८१

५, १९, २१ र ३१ गते

असोज २०८१

४,१८ र २१ गते

कार्तिक २०८१

५, १९, २३,२९ गते

मड्सीर २०८१

३,५,१३ र २१ गते

पुष २०८१

१०, १७ र १८ गते

माघ २०८१

१८ र २५ गते

फागुन २०८१

१४ र २२ गते

चैत २०८१

११,१४,१८,२२ र २५ गते

अन्नप्राशन संस्कार विधि:

हिन्दू धर्ममा, अन्नप्राशन संस्कारले बच्चाको जीवनमा खानाको महत्त्वपूर्ण भूमिकाको बारेमा बताउँछ। यसका साथसाथै यसले बालबालिकालाई जीवनभर पोषण र खानाप्रतिको प्रेम सिकाउँछ। यी मानहरू बच्चाको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छन् किनभने बच्चाले खानाको सम्मान गर्न सिक्छ। अन्नप्राशन संस्कार विधिमा विभिन्न मन्त्रको जप गरिन्छ।

अन्नप्राशन संस्कारको विधि यस प्रकार छ:

यो संस्कारको लागि, बच्चालाई नुहाइन्छ र सफा लुगा लगाइन्छ।

बच्चालाई झोलामा बसाएर वरिपरि दियो, धूप, फूल, फलफूल, मिठाई, खीर आदि राखिन्छ।

बच्चाका बाबुआमा, हजुरआमा र अन्य आफन्तहरू उनको वरिपरि बस्छन्।

व्राम्हण वा पण्डितले बच्चालाई आफ्नो गोत्र, नाम, राशि र नक्षत्र बताई शुभ कामना दिन्छन्।

त्यसपछि वाह्मणले बच्चाको लागि गणेश, लक्ष्मी, सरस्वती, अन्नपूर्ण, अग्नि र अन्य देवताहरूको पूजा गर्छन्।

यसपछि व्राम्हणले बच्चालाई तिलक लगाउँछन् र कानमा वेद मन्त्र पढाउँछन्।

त्यसपछि व्राम्हणले बच्चालाई खीर वा अन्य खानाको सानो टुक्रा दिन्छ।

त्यसपछि बच्चाका आमाबुवा र अन्य आफन्तले पनि उनलाई खाना खुवाउँछन्।

अन्नप्राशन संस्कारका फाइदाहरू:

बच्चालाई अन्नप्राशन संस्कार दिने अनगिन्ती फाइदाहरू छन्, जसले बच्चाको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा ठूलो प्रभाव पार्छ। बच्चाले आफ्नो मूल्यमान्यतालाई समाजमा लैजान्छ, जसले बच्चाको जीवनशैली र अभिभावकको वातावरणलाई झल्काउँछ।

यो संस्कारले बच्चाको पाचन प्रणाली बलियो हुन्छ र उसले खाना राम्रोसँग पचाउन सक्छ ।

यस संस्कारबाट बच्चालाई आमाको दुधबाहेक अन्य पोषक तत्व पनि प्राप्त हुन्छ, जुन उसको शारीरिक र मानसिक विकासका लागि आवश्यक हुन्छ ।

बच्चामा खानाप्रति आदर र भक्तिको भावना विकास हुन्छ। वच्चाले खानालाई भगवानको प्रसाद मान्छन् र यसको आदर गर्छन् भन्ने मान्यता छ ।

यस संस्कारबाट बालबालिका र परिवार र समाजबीच सम्बन्ध स्थापित हुन्छ । आफ्नो परिवारका सदस्यहरूको माया र आशीर्वाद पाउन सक्छन् ।

अन्नप्राशन संस्कार बच्चाको जीवनमा एक शुभ अनुष्ठान हो, जसले उसको लागि धेरै खुशी र सफलताको मार्ग प्रशस्त गर्दछ।

अन्नप्राशन संस्कारको महत्व:

बच्चाको जीवनमा अन्नप्राशन संस्कारको ठूलो महत्व छ, जसको मुख्यतया निम्नानुसार छन्।

पोषण शक्ति : यो संस्कारले बच्चाको पोषण शक्ति बढाउँछ र उसको स्वास्थ्यमा सुधार गर्छ।

सामाजिक महत्व : अन्नप्राशन संस्कार एक सामाजिक कार्यक्रम हो जसले परिवार र समुदायमा खुशी बाँड्ने अवसर प्रदान गर्दछ।

धार्मिक महत्व : यो अनुष्ठानमा धार्मिक अर्थ र मौद्रिक तत्वहरू पनि छन्, जसले बच्चालाई धार्मिक संस्कृतिसँग जोड्दछ।

पारिवारिक बन्धनलाई मजबुत बनाउँछ : यो संस्कारले परिवारका सबै सदस्यहरूबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ र प्रेम बढाउँछ।

अन्नप्राशन संस्कार मार्फत बच्चाको रुचि पत्ता लगाउने खेल:

अन्नप्राशन संस्कारको क्रममा बच्चालाई विभिन्न वस्तुहरू छनोट गर्ने खेल पनि खेलाइन्छ। यसमा बच्चाको अगाडि किताब, कलम, पैसा, चाबी, फूल, खेलौना आदि राखिन्छ। त्यसपछि बच्चालाई ती वस्तुहरू मध्ये एउटा छान्न भनिन्छ।

बच्चाको भविष्य उसले रोजेको वस्तु अनुसार निर्धारण हुने विश्वास गरिन्छ। उदाहरणका लागि, यदि बच्चाले किताब वा कलम छनोट गर्छ भने, उसले सिक्ने र बौद्धिक हुनेछ। यदि बच्चाले पैसा वा चाबी छान्छ भने, ऊ धनी र सफल हुनेछ। यदि बच्चाले फूल वा खेलौना रोज्छ भने, ऊ खुसी र आनन्दित हुनेछ।