काठमाडौं । “लेट ब्लाइट” भनिने रोग मानवजातिको पुरानो शत्रु हो। यो रोग १८४५ मा आयरल्याण्डमा सम्पूर्ण आलु बालीको विनाशको लागि जिम्मेवार थियो।

फाइटोप्थोरा इन्फेस्टेन्स नामक फङ्गस (एक प्रकारको ब्याक्टेरिया)बाट लाग्ने यो रोगले आलुको बोटलाई नष्ट गर्छ। यसले आलुको गुदीलाई बिगार्छ, यसलाई अखाद्य बनाउँछ।

गत वर्ष डिसेम्बरमा यो रोगले भारतको पञ्जाबका केही भागहरूमा विनाश ल्याएको थियो । केही क्षेत्रमा यसले ८० प्रतिशत आलु बाली नष्ट गरेको थियो।

यो ब्याक्टेरिया तातो मौसममा छिटो फैलिन्छ। विगतमा पेरुको एन्डिजको उच्च उचाइमा रहेको क्षेत्रमा गर्मी बढेपछि यस ब्याक्टेरियाले त्यहाँको आलु बालीलाई नराम्ररी नष्ट गरेको थियो ।

पेरुमा आलु उत्पादनमा अनुसन्धान गरिरहेको रिसर्च इन्स्टिच्युट इन्टरनेशनल पोटेटो सेन्टर (सीआईपी)का वैज्ञानिकहरूले लेट ब्लाइट रोगसँग स्वत: लड्न सक्ने आलुका प्रजातिहरू बनाउन खोजिरहेका थिए।

यसका लागि वैज्ञानिकहरूले आलुका केही जंगली प्रजाति, खेती नगरिएका प्रजातिहरूमा यो विशेषता खोजिरहेका थिए।

आलुका केही जङ्गली जातमा यो रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता देखिएपछि उनीहरूले जंगली जात र खेती गरिएको जातबीच क्रस ब्रीडिङ गरे र यसबाट केही फरक प्रजातिहरू सृजना गरे ।

अहिले यी जात परीक्षणका लागि स्थानीय किसानको सहयोग लिइएको छ जसले सीमित रूपमा पटक–पटक यी प्रजातिको खेती गरे । यसपछि किसानहरूले आफूलाई कस्तो खेती गर्न र खान मन लागेको छ भन्ने बारेमा बताए ।

वैज्ञानिकहरूले गरेको यो अनुसन्धानको नतिजा हो – माटिल्डे। यो सन् २०२१ मा वैज्ञानिकहरूले जारी गरेको आलुको एक प्रजाति हो । यस जातलाई लेट ब्लाइट रोगले असर नगर्ने भएकाले यसको खेतीका लागि किसानलाई अब छुट्टै विषादीको आवश्यकता पर्दैन।

जर्मनीको बोनस्थित क्रप ट्रस्टमा वरिष्ठ वैज्ञानिकको रूपमा काम गर्ने बेन्जामिन किलियन भन्छन्, “कुनै विशेष रोगको प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास गर्न सामान्यतया सजिलो हुन्छ।”

क्रप ट्रस्टले माटिल्डे आलुको विविधता सिर्जना गर्ने प्रयासमा पेरुभियन वैज्ञानिकहरूसँग काम गरिरहेका थिए। यस बाहेक यस संस्थाले अन्य धेरै बाली प्रजातिहरूमा पनि काम गरिरहेको छ।

कुनै एक रोगको प्रतिरोधात्मक क्षमता सामान्यतया एक जीनसँग जोडिएको हुन्छ। तर माटोमा खडेरी र अत्याधिक लवणता जस्ता समस्यासँग जुध्न वैज्ञानिकहरूले सयभन्दा बढी जिनसँग संघर्ष गर्नुपर्ने हुन सक्छ।

बेन्जामिन किलियनले अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धान केन्द्रहरूदेखि सामुदायिक बीउ बैंकहरू र किसानहरू सबैसँग काम गर्दछन् । बाली प्राथमिकताहरूमा प्रतिक्रिया प्रदान गर्दै र नयाँ प्रजातिहरू परीक्षण गर्न मद्दत गर्दछन् ।

“हामी विभिन्न प्रकारका किसानहरूको कुरा सुन्छौं,” किलियन भन्छन्, “कहिलेकाहीँ एउटै परिवारका मानिसहरूलाई बालीका विभिन्न विशेषताहरू मनपर्छ।”

महिलाहरू स्वाद र पोषणको बारेमा बढी चिन्तित हुन्छन् भने पुरुषहरू बाली उत्पादनमा बढी ध्यान दिन्छन्। खेतीसँग सम्बन्धित कुराकानीहरूमा उपज (जमिनको प्रति एकाइ प्राप्त बालीको मात्रा) प्रायः ठूलो विषय हो।

जसरी भए पनि उत्पादन बढाउने प्रयासका कारण खाद्य प्रणाली झनै नीरस बन्दै गएको किलियन बताउँछन् । यसमा उच्च उत्पादन दिने बालीको संख्या बढेको छ ।

उनी भन्छन्, “राम्रो अवस्थामा र राम्रो लागतमा राम्रो उत्पादन हासिल गर्न सकिन्छ, तर त्यसो हुँदा सम्पूर्ण बाली गुमाउने जोखिम पनि हुन्छ। अधिकांश किसानहरूको लागि सबै प्रकारको वातावरणमा बढ्न सक्ने स्थिर र भरपर्दो उत्पादन भएको बाली हुनु महत्त्वपूर्ण छ।”

आफूले काम गरिरहेको आयोजनामा ​​जलमग्न, खडेरी जस्ता कठिन परिस्थितिमा पनि बाँच्न सक्ने घाँसको मटरको नयाँ प्रजाति बनाएको किलियन बताउँछन् ।

किलियनका अनुसार घाँसको मटरमा एक प्रकारको एसिड हुन्छ जसको अत्यधिक मात्रामा सेवनले मानिसमा रोग निम्त्याउन सक्छ। त्यस्तै अर्को बिरुवा अजोला (वाटर फर्न) पानी बिना नै छिटो बढ्छ। तर मानिसहरुको ध्यान यस्ता बिरुवाहरुको सम्भाव्यतातर्फ गएको छ ।

परम्परागत बालीहरू उब्जाउन धेरै समय लाग्न सक्छ र थप प्रयास चाहिन्छ।

क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयको इन्स्टिच्युट फर जेनोमिक इनोभेसन (आईजीआई) का कार्यकारी निर्देशक ब्राड रिङ्गिसन भन्छन् कि यस्तो अवस्थामा जीन सम्पादन राम्रो प्रजातिहरू सिर्जना गर्न प्रभावकारी माध्यम हुन सक्छ।

उनी भन्छन्, ‘ठूलो संख्यामा रोगहरु देखा परिरहेका छन् र जलवायु परिवर्तनले पनि खासै सहयोग गरिरहेको छैन ।’

बालीलाई रोगसँग लड्नका लागि बिरुवामा बढी विषादी छर्कनुभन्दा जीन सम्पादन गर्नु राम्रो उपाय भएको उनको भनाइ छ । बिरुवाको रोग प्रतिरोध बाहेक, आईजीआईले खडेरी प्रतिरोधमा पनि काम गरिरहेको छ।

कोलम्बियामा जीन सम्पादनबाट बनाइएका धानका केही प्रजातिको परीक्षण भइरहेको छ । यी प्रजातिहरूमा, पातहरूमा प्वालहरूको संख्या घटाइएको थियो ताकि बोटमा अधिक पानी रहोस्।

जीन सम्पादनको माध्यमबाट बनाइएका प्रजातिहरूको परीक्षण तिनीहरूले कुनै प्रतिकूल प्रभाव नपरोस् भनेर सुनिश्चित गर्न धेरै महत्त्वपूर्ण छ।

आईजीआईले धेरै वा कम पानीले असर नगर्ने धानका जात तयार गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । फिलिपिन्समा उक्त संस्थाले केही सातासम्म पानीमा डुबेर पनि नबिग्रने धान तयार गरेको छ ।

तर युरोपियन युनियनमा जीन सम्पादनमा धेरै प्रतिबन्धहरू लगाइएको छ, जुन यस तरिकाले उत्पादन हुने प्रजातिहरूको विस्तारको लागि ठूलो चुनौती हो। यद्यपि, इङ्गल्याण्ड र केन्या जस्ता देशहरूले अब जीन सम्पादनलाई कानुनी मान्यता दिएका छन्।

जीन सम्पादनले आफ्नो प्रभाव छिटो फैलाइरहेको छ। अमेरिकाको म्यासाचुसेट्सको एउटा कम्पनीले यो प्रविधिलाई अगाडि बढाउन चाहन्छ । यो कम्पनी इनारी हो।

यस कम्पनीको प्रयास भनेको एउटा जीन नभई एकै पटकमा धेरै जीन सम्पादन गर्न सकिन्छ । यसले जलवायु परिवर्तन जस्ता समस्यासँग जुध्न मद्दत गर्नेछ किनभने जलवायु परिवर्तनका कारण बालीमा एकैपटक एकभन्दा बढी तनाव आउन सक्छ।

यो कम्पनीले हाल मकै, भटमास र गहुँ बालीमा अनुसन्धान गरिरहेको छ ।

तर, कृषकलाई यस्ता आनुवंशिक रूपमा सम्पादन गरिएका बाली प्रजातिको समस्या पनि छ । यसका लागि कानुनी परिमार्जन गरिएमा बीउ राख्न नपाउने र बीउका लागि बजारमा भर पर्नु पर्ने कतिपयको चिन्ता छ ।

जलवायु परिवर्तनका कारण भविष्यमा धेरै मानिसहरू आफ्नो खानपानमा परिवर्तन गर्न बाध्य हुन सक्छन्। कोकोआ र केरा जस्ता बालीहरू पहिले नै जलवायु परिवर्तनको दबाबप्रति संवेदनशील साबित भइरहेका छन्।

यस्तो अवस्थामा, विभिन्न प्रकारका बाली र विभिन्न प्रकारका बालीहरूको फाइदा लिन मद्दत गर्न सक्छ।

बेन्जामिन किलियन भन्छन्, “मलाई लाग्छ कि हामी सबैले बालीको विविधताको कदर गर्नुपर्छ। हामी केही महत्त्वपूर्ण बालीहरूमा मात्र निर्भर हुन सक्दैनौं।”