काठमाडौँ । अमेरिकी विमान कम्पनी बोइङ ठगीको आरोपमा दोषी ठहर भएको छ । ब्लूमबर्ग रिपोर्टका अनुसार, अमेरिकी न्याय विभागले २०१८(२०१९ मा दुईवटा दुर्घटना पछि बोइङले कम्पनी सुधार गर्न गरिएको सम्झौताको उल्लङ्घन गरेको फेला पारेको छ ।

बोइङले यस सम्बन्धमा २४३.६ मिलियन डलर जरिवाना तिर्न सहमत भएको छ । यसबाहेक कम्पनीले आगामी ३ वर्षमा विमानको सुरक्षामा त्यति नै रकम खर्च गर्नेछ ।

वास्तवमा, २०१८ र २०१९ को पाँच महिना भित्र, बोइङ कम्पनीको ७३७ म्याक्स विमान इन्डोनेसिया र इथियोपियामा दुर्घटनाग्रस्त भयो । यी दुर्घटनामा ३ सय ४६ जनाको ज्यान गएको थियो । यसपछि अनुसन्धानको सिलसिला सुरु भएको थियो । अनुसन्धानमा विमानमा धेरै अनियमितता भएको खुलासा भएको छ ।

कम्पनीलाई मृतकका परिवारलाई भेट्न पनि भनिएको छ । बोइङ तीन वर्षसम्म अदालतको निगरानीमा रहनेछ । अदालतका सदस्यहरूले उडान सुरक्षा जाँच गरी वार्षिक रूपमा सरकारलाई प्रतिवेदन बुझाउने छन् । यसो नगरेमा कम्पनीलाई जरिवाना तिर्नुपर्नेछ ।

क्रमशः ७३७ म्याक्स विमान दुर्घटनाको सिलसिला २०१८ को अक्टोबर २९ मा बोइङ ७३७ म्याक्स ८ विमानले इन्डोनेसियाको सोकार्नो–हट्टा विमानस्थलबाट उडान भरेको थियो । साँझ इन्डोनेसियाको सानो सहर पाङ्कल पिनाङ जाने थियो । तर त्यसो हुन सकेको छैन । उडान भरेको केही मिनेट पछि, विमानको चालक दलले एयर ट्राफिक कन्ट्रोललाई सम्पर्क गर्‍यो र जकार्ता फर्कने अनुमति मागे ।

त्यतिबेला विमान ५ हजार फिटको उचाइमा उडिरहेको थियो । यसपछि विमानले न त आपतकालीन अलर्ट जारी गर्‍यो न त फर्केको थियो । विमानसँग सम्पर्क टुटेको थियो । विमान उडेको ११ मिनेटमै जाभा सागरमा खसेको थियो । यस दुर्घटनामा १८९ जनाको मृत्यु भएको थियो ।

सानो सेन्सरले काम नगर्दा कसरी भयो यति ठूलो दुर्घटना ?

इन्डोनेसियाको विमान दुर्घटनाले सम्पूर्ण उड्डयन उद्योगलाई स्तब्ध बनाएको थ्यियो । यसको कारण बोइङले दुर्घटना हुनुभन्दा एक वर्षअघि मात्रै आफ्नो विमान लन्च गरेको थियो । दुर्घटना भएको विमान ३ महिना पुरानो थियो ।

अनुसन्धानमा इन्डोनेसियाको नेशनल ट्रान्सपोर्टेशन एजेन्सी सेफ्टी कमिटीले विमान दुर्घटना हुनु केही दिनअघि विमानमा हावाको गति मापन गर्न प्रयोग गरिने रिडिङ गलत तरिकाले रेकर्ड गरिएको बताएको थियो ।

आकाशमा विमानमा ठोक्किने हावाको गति नाप्न विमानको अगाडि सेन्सरहरू जडान गरिएको छ । यसले पाइलटलाई थाहा हुन्छ कि उसले विमानलाई कुन कोणमा राख्नुपर्छ । ताकि यो हावामा द्रुत गतिमा चलिरहन्छ र रोकिदैन ।

यदि विमानको नाक अर्थात् अगाडिको भाग गति अनुसार गलत कोणमा छ भने विमानलाई हावामा बस्न गाह्रो हुन्छ । सेन्सरले पाइलटलाई विमानको नाक गलत कोणमा छ भनी बताउँछ र यसलाई सच्याउन विमानको पुच्छरलाई उठाएर वा घटाएर समायोजन गर्नुपर्छ ।

एयर मर्मतसम्भार कर्मचारीहरूले यो त्रुटिको छानबिन गरे र यसलाई सुधार गरे । विमान उडानका लागि उपयुक्त घोषणा गरिएको थियो । उड्डयन विज्ञ जोन गजिम्स्कीका अनुसार जब पनि नयाँ स्वचालित प्रणालीसहित विमान लन्च गरिन्छ, त्यसमा केही न केही त्रुटि हुने सम्भावना रहन्छ । त्यहाँ केही गल्तीहरू छन् जुन विमान निर्माताहरूले सोच्न पनि सक्दैनन् ।

पाँच महिनापछि दोस्रो दुर्घटना वर्ष २०१९, मिति-मार्च १०, देश: इथियोपियाको अदिस अबाबा सहरमा मौसम सफा थियो । त्यसपछि इथियोपियन एयरलाइन्सको उडान ३०२ बोले अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट केन्याको राजधानी नैरोबीका लागि उडेको थियो । टेक अफ भएको एक मिनेट पछि, क्याप्टेनको आदेशमा, पहिलो अधिकारीले फ्लाइट कन्ट्रोल समस्याको बारेमा कन्ट्रोल टावरलाई सूचित गर्दछ ।

टेक अफ गरेको २ मिनेट पछि, विमान अचानक हावामा अगाडि झुक्यो । विमान हावामा हिचकिचाउन थाल्छ, कहिले माथि र कहिले तल । ३ मिनेटपछि, पाइलटले पहिलो अधिकारीलाई एयर ट्राफिक कन्ट्रोलबाट फर्कन अनुमति माग्न सोध्छन् ।

विमानसँगको सम्पर्क तुरुन्तै टुट्यो । विमान ७०० माइल प्रति घण्टाको गतिमा खस्छ र दुर्घटनाग्रस्त हुन्छ । इन्डोनेसिया जस्तै यो विमान पनि बोइङ कम्पनीको ७३७ सिरिजको म्याक्स ८ जेट थियो । जहाजमा १४९ यात्रु र ८ जना चालक दलका सदस्य थिए ।

जमिनमा ९० फिट चौडा र १२० फिट लामो खाडल छोडेर विमान कति छिटो तल खस्यो भन्ने कुरा पनि अनुमान गर्न सकिन्छ । भग्नावशेष जमिनमा ३० फिट गहिराइमा पुग्यो र जहाजमा सवार सबैको मृत्यु भयो ।

सुविधाका लागि सिर्जना गरिएको प्रणाली नै दुर्घटनाको कारण बनेको छ । इथियोपियामा भएको दुर्घटनापछि बोइङ ७३७ सिरिजको विमानमा जडान गरिएको एमसिएएस नामक प्रणालीमाथि प्रश्न उठेको छ । यो प्रणाली पाइलटको सुविधाको लागि ल्याइएको हो ताकि विमानले बाहिरी हावा अनुसार आफ्नो कोण स्वतः परिवर्तन गर्न सक्छ । न्यूयोर्क टाइम्सका अनुसार, पछि यसलाई दुर्घटनाको कारण मानिएको थियो ।

यस प्रणाली अन्तर्गत, विमानको नाक अर्थात् यसको अगाडिको भाग स्वतः माथि र तल जान थाल्छ । अचम्मको कुरा यो थियो कि विमान अटोपाइलटमा थिएन र पाइलट आफैले सञ्चालन गरिरहेको थिए । त्यसपछि पनि यो प्रणालीले पाइलटको निर्देशनलाई ओभरटेक गर्न सक्छ ।

यसको अर्को कारण पाइलटमा तालिमको अभाव रहेको बताइएको छ । यो विमानमा केही पाइलटहरू मात्र तालिम पाएका थिए । तालिम लिएका पाइलट पनि पुरानो मोडलको बोइङ ७३७ विमान थिए । तिनीहरूसँग एमसीएसएस सफ्टवेयर स्थापना गरिएको थिएन ।

दुर्घटना हुनुअघि ७३७ म्याक्स सिरिजका विमान यी ४ कारणले चर्चित थिए । ७३७ म्याक्स सिरिजका विमानका इन्जिन निकै ठूला छन् ।यसको पखेटा डिजाइन गर्न नयाँ प्रविधि प्रयोग गरिएको छ । यसले इन्धन कम खपत गर्छ । इन्जिनले आवाज कम गर्छ र वातावरणलाई हानि पुर्‍याउने ग्यासहरू पनि उत्सर्जन गर्छ । यो यात्रुहरूलाई पनि सुविधाजनक छ । यात्रा गर्दा धेरै झट्का महसुस हुँदैन । ३१ जनवरी २०१९ सम्म, ३५० विमानहरू विश्वव्यापी रूपमा प्रयोगमा थिए । कम्पनीले ४ हजार ६६१ विमानको अर्डर प्राप्त गरेको थियो ।

दुर्घटना पछि ४० भन्दा बढी देशहरुद्वारा बोइङको ७३७ म्याक्सलाई प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । तत्कालिन अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले बोइङको ७३७ म्याक्स सिरिजको विमान अनुसन्धान पूरा नभएसम्म र विमानमा रहेका त्रुटि सच्याउँदै नउड्ने आदेश दिएका थिए ।

दुर्घटनाका कारण कम्पनीले २० अर्ब डलर नोक्सानी बेहोरेको छ । कम्पनीले डिसेम्बर २०२० मा सीईओ डेनिस मुइलेनबर्गलाई बर्खास्त गर्यो ।

१८ महिनाको अनुसन्धानपछि अमेरिकाले म्याक्स विमानको उडानमा लगाइएको प्रतिबन्ध हटायो । २ वर्षपछि बोइङ ७३७ म्याक्स सिरिजका विमान फेरि अन्य देशमा उडान गर्न थालेका छन् । यसका लागि कम्पनीले एमसिएएस सफ्टवेयरमा परिवर्तन गरेको छ ।