काठमाडौं । आज अप्रिल २२ अर्थात पृथ्वी दिवस । अन्तर्राष्ट्रिय पृथ्वी दिवस हरेक वर्ष अप्रिल २२ मा मनाइन्छ।

अप्रिल २२, १९७० मा लगभग २ करोड मानिसहरू अमेरिकाका प्रमुख शहरहरूको सडकमा उत्रिए र मानव गतिविधिहरूले वातावरणलाई पुर्‍याएको क्षतिको विरोध गरेका थिए ।

विश्वभरका लगभग २०० देशहरूमा वातावरण संरक्षणसँग सम्बन्धित कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन्। यस वर्षको नारा ‘हाम्रो शक्ति, हाम्रो ग्रह’ हो।

पृथ्वी दिवसका अवसरमा यस ग्रहलाई विशेष बनाउने दस कुराहरूबारे जानौं –

१. पृथ्वी पूर्ण रूपमा गोलो छैन

सामान्यतया हामीले भन्दै र सुन्दै आएका छौं – पृथ्वी गोलो छ। तर यो यसको सही आकार होइन।

उत्तरी र दक्षिणी ध्रुवमा पृथ्वी थेप्चो छ। त्यसकारण, यदि हामीले यसको आकारलाई सही रूपमा वर्णन गर्ने हो भने हामीले यसलाई ‘ओब्लेट स्फेरोइड’ भन्नुपर्छ। यसको अर्थ पृथ्वीको आकार समतल थेप्चो जस्तो छ।

अन्य ग्रहहरू जस्तै गुरुत्वाकर्षण र यसको अक्षमा परिक्रमाको प्रभाव द्वारा उत्पादित सेन्ट्रिफ्युगल फोर्सले भूमध्य रेखालाई थेप्चो बनाउँछ। त्यसैले भूमध्य रेखामा पृथ्वीको व्यास एक ध्रुवबाट अर्को ध्रुवसम्मको व्यासभन्दा ४३ किलोमिटर बढी छ।

२. पृथ्वीको ७० प्रतिशत भाग पानीले ढाकिएको छ

पृथ्वीमा पानी तीनवटै अवस्थामा पाइन्छ – ठोस, तरल र ग्यास। यसबाहेक पानीले हिमनदी, दलदल, ताल, नदी, समुद्र र महासागरको रूपमा पृथ्वीको लगभग तीन-चौथाई भाग ओगटेको छ। पृथ्वीमा पाइने कुल पानीको ९७ प्रतिशत समुद्री नुनिलो पानी हो।

३. पृथ्वीबाट १०० किलोमिटर माथि अन्तरिक्ष छ

पृथ्वीको वायुमण्डल र अन्तरिक्ष बीचको सीमालाई कर्मन रेखा भनिन्छ। यो समुद्र सतहबाट लगभग १०० किलोमिटर उचाइमा छ।

यसको अर्थ कुनै पनि वस्तु वा व्यक्ति १०० किलोमिटरभन्दा माथि जान्छ भने त्यसलाई प्राविधिक रूपमा अन्तरिक्षमा रहेको मानिन्छ।

वायुमण्डल टाढा-टाढासम्म फैलिएको भए तापनि, यसको अधिकांश भार (लगभग ७५%) समुद्र सतहबाट पहिलो ११ किलोमिटर भित्रै समेटिएको हुन्छ।

त्यसकारण कर्मन रेखाले हामीलाई पृथ्वी कहाँसम्म फैलिएको छ र अन्तरिक्ष कहाँबाट सुरु हुन्छ भनेर बुझ्न मद्दत गर्दछ भन्न सकिन्छ।

४. पृथ्वीको केन्द्रमा फलाम छ

पृथ्वी सौर्यमण्डलको सबैभन्दा घना ग्रह हो र आकारको हिसाबले पाँचौं ठूलो ग्रह हो। पृथ्वीको सबैभन्दा भित्री भागलाई लगभग १,२०० किलोमिटरको अर्धव्यास भएको ठोस डल्लो मानिन्छ।

यो भाग मुख्यतया फलामबाट बनेको छ, जुन पृथ्वीको कुल तौलको लगभग ८५ प्रतिशत हो। पृथ्वीको तौलको १० प्रतिशत निकेलले ओगटेको छ ।

५. पृथ्वी एक मात्र ग्रह हो जहाँ जीवन छ

ब्रह्माण्डमा अहिलेसम्म मानव अन्वेषणले फेला पारेकामध्ये पृथ्वी एक मात्र यस्तो आकाशीय पिण्ड हो जहाँ हामी बस्न सक्छौं। अन्य ग्रहहरूमा जीवनको सम्भावनाको खोजी भइरहेको छ।

पृथ्वीमा हाल लगभग १२ लाख सूचीबद्ध जनावर प्रजातिहरू छन्, यद्यपि यो कुल प्रजातिहरूको सानो भाग मात्र मानिन्छ।

पृथ्वीको उत्पत्ति लगभग ४.५ अर्ब वर्ष पहिले भएको थियो।

पृथ्वीको भौतिक गुण, यसको भौगोलिक इतिहास र यसको कक्षले लाखौं वर्षदेखि जीवनलाई अस्तित्वमा राख्न आवश्यक वातावरण दिएको छ। यसको अर्थ यति धेरै वर्ष पछि पनि यहाँ जीवन छ।

६. गुरुत्वाकर्षण पृथ्वीमा सबैतिर एउटै छैन

पृथ्वी ठ्याक्कै गोलो छैन र यसको पिण्ड (तौल) सबैतिर समान छैन। यस कारणले गर्दा गुरुत्वाकर्षण बल सबैतिर अलि फरक हुन्छ।

उदाहरणका लागि हामी भूमध्य रेखाबाट ध्रुवहरूतिर सर्दै जाँदा गुरुत्वाकर्षण थोरै बढ्छ।

यद्यपि, यो परिवर्तन यति सानो छ कि हामीले यसलाई प्रत्यक्ष रूपमा महसुस गर्दैनौं।

७. पृथ्वी विरोधाभासहरूले भरिएको छ

हाम्रो ग्रह एकदमै भिन्नताहरूले भरिएको छ। यसको भौगोलिक क्षेत्र र यसको हावापानीको विविधताले गर्दा लगभग हरेक क्षेत्रको आ-आफ्नै विशेषता हुन्छ।

पृथ्वीमा धेरै यस्ता ठाउँहरू छन् जुन सबैभन्दा तातो मानिन्छ, तर अहिलेसम्म रेकर्ड गरिएको सबैभन्दा उच्च तापक्रम संयुक्त राज्य अमेरिकाको डेथ भ्यालीमा छ।

जुलाई १०, १९१३ मा डेथ भ्यालीमा ५६.७ डिग्री सेल्सियस तापक्रम रेकर्ड गरिएको थियो।

अर्कोतर्फ, अन्टार्कटिकामा सबैभन्दा चिसो तापक्रम रेकर्ड गरिएको थियो। जुलाई ३१, १९८३ मा त्यहाँ -८९ डिग्री तापक्रम रेकर्ड गरिएको थियो।

८. पृथ्वीमा सबैभन्दा ठूलो जीवित प्राणी

ग्रेट ब्यारियर रीफ अष्ट्रेलियाको तटमा अवस्थित छ। यो पृथ्वीमा जीवित जीवहरू मिलेर बनेको सबैभन्दा ठूलो संरचना हो।

यो अन्तरिक्षबाट देख्न सकिने एक मात्र जीवित संरचना हो।

ग्रेट ब्यारियर रीफ २,००० किलोमिटरभन्दा बढी फैलिएको छ र हजारौं समुद्री प्रजातिहरूको घर हो।

१९८१ मा, यसलाई युनेस्कोले विश्व सम्पदा स्थल घोषित गरेको थियो।

९. सौर्यमण्डलको एक मात्र ग्रह जहाँ सक्रिय टेक्टोनिक प्लेटहरू छन्

सौर्यमण्डलमा पृथ्वी एक मात्र यस्तो ग्रह हो जहाँ टेक्टोनिक प्लेटहरू सक्रिय रूपमा सरिरहेका छन्।

यी प्लेटहरूको निरन्तर गतिशीलताको अर्थ हाम्रो ग्रहको सतह निरन्तर परिवर्तन भइरहेको छ।

यी प्लेटहरू पहाडहरूको निर्माण, भूकम्प र ज्वालामुखीहरूको सक्रियताको मुख्य कारण हुन्।

यी प्लेटहरूको चक्रले पृथ्वीको तापक्रम सन्तुलित राख्न पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

१०. पृथ्वीसँग रक्षा कवच छ

पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रले सूर्यबाट आउने ऊर्जावान कणहरूको निरन्तर बमबारी विरुद्ध ढालको रूपमा काम गर्दछ।

चुम्बकीय क्षेत्रहरू मार्फत बाटोहरू पनि पत्ता लगाइन्छ। कम्पासले यस चुम्बकीय क्षेत्र मार्फत काम गर्छ र दिशा पत्ता लगाउँछ।