बीबीसी। आजकल वैज्ञानिकहरूको बीचमा एउटा आम धारणा बनिरहेको छ, जुन हामी महामारीको समयमा पुगिसकेका छौं। केही महामारीको नाम लिँदा यो समय विश्व कोरोना, इबोला, र एच वान एच वानको सामना गरिरहेको छ।

अर्थशास्त्रीहरू कोरोना भाइरस सबैभन्दा खतरनाक र प्रभावकारी भाइरस हो जसले विश्व अर्थतन्त्रलाई चकनाचूर पारेको बताएका छन्। यस कारण, लाखौं मानिस फेरि गरीबीको अवस्थामा पुगेका छन्।

विश्व बैंकको एक अनुमान अनुसार यस वर्ष विश्वव्यापी अर्थतन्त्र ५.२ प्रतिशतले संकुचित हुनेछ। र १५० वर्ष अघि देखिएको गिरावट जस्तै यो वर्ष पनि देखिनेछ।
यो रिपोर्टका अनुसार कोरोना भाइरसले विकासोन्मुख देशहरूमा दशकौंसम्म प्रगतिलाई रोक्नेछ। र विकसित विश्वलाई मन्दीमा पठाउँदै छ।

सहयोग र सामूहिक प्रयास कमजोर बनाइरहेको जस्तो देखिन्छ। यसको सट्टामा, देशहरूले आन्तरिक उत्पादन क्षमताहरू बलियो बनाएर आर्थिक संकटको सामना गर्न प्रयास गरिरहेका छन्।

केही विज्ञहरूले वर्तमान संसारमा हामी बाँचिरहेको वैश्विक राजनीतिक संरचना पतनको कगारमा उभिएको भनेर चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। यो चिन्ताको कारण कुन देशले महामारीबाट ग्रसित विश्वव्यापी अर्थतन्त्रको नेतृत्व गर्दछ र यसलाई बाहिर निकाल्छ।

विज्ञहरूका अनुसार त्यहाँ धेरै विकल्पहरू उपलब्ध छैनन्। अमेरिका र चीन दुई नाम हुन् जुन मानिसहरूका दिमागमा पहिलो हुन्छन्। अमेरिका विश्वको सबैभन्दा ठूलो अर्थव्यवस्था हो र चीन विश्वको दोस्रो ठूलो अर्थतन्त्र हो। भारतीय विश्लेषकहरू कोरोना संकटले यस्तो शून्यता सिर्जना गरेको छ जसले भारतलाई विश्वव्यापी आर्थिक उद्धारमा सीमित भूमिका खेल्न सक्ने विश्वास गरेका छन्।

तर के विश्वको पाँचौं ठूलो अर्थतन्त्रले यसको आर्थिक समस्याको साथ यस्तो भूमिका खेल्न सक्षम हुनेछ?  यूरोपीयन संघ एउटा बलियो आर्थिक गुट हा।े तर ब्रेक्सिटले यसको सामूहिक आधार हल्लाएको छ। यस्तो अवस्थामा, प्रश्न उठ्छ कि कसले संसारको नेतृत्व गर्नको लागि तयार छ?

के अमेरिकाले विश्वको नेतृत्व गर्न सक्छ?

दोस्रो विश्वयुद्धमा अमेरिकाले युरोप र जापानको पुनरुद्धारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। तर यसको नम्बर एक स्थिति अहिले संकटमा छ। धेरै विज्ञहरूको भनाइ के छ भने अमेरिकाले आफैंले यस अवस्थालाई आमन्त्रित गरेको छ किनभने अमेरिकाले विगत केही वर्षहरूमा विश्वको नेतृत्व गर्ने आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्न रोकेको छ।

तर अर्थशास्त्री विवेक कौल भन्छन्, ‘राष्ट्रपति ट्रम्पले चीनको व्यापार युद्ध विरूद्ध लगाएको आरोप र यो महामारी यस वर्ष नोभेम्बरमा हुने चुनावलाई ध्यानमा राखी चुनावी रणनीति बाहेक अरु केही होइन।’

यद्यपि राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले आफ्नो ‘अमेरिका फस्र्ट’ नीति अन्तर्गत अमेरिकी कम्पनीहरूलाई चीनसँगको व्यापार सुदृढीकरण गर्न र अमेरिकामा व्यापार गर्न दबाब दिइरहेका छन् ताकि अमेरिका उत्पादनमूलक केन्द्र बन्न र लाखौं रोजगार सिर्जना गर्न सक्दछ।

अर्कोतर्फ, उनले आफ्नो देशलाई विश्व स्वास्थ्य संगठन र जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी सम्झौताबाट बाहिर राखेका छन्। ऊ स्वतन्त्र व्यापार र भू–राजनीतिको विरोधी हो।

आजकल चीन र संयुक्त राज्य अमेरिका बीच व्यापार पुनः खोल्ने कुरा छ। तर वास्तविक कुरा के हो भने अमेरिकालाई चीनलाई पनि त्यति चाहिन्छ जसरी चीनलाई अमेरिकालाई चाहिन्छ।

विवेक कौल भन्छन्, ‘आउँदो वर्षहरुमा चीन र अमेरिकाले आफ्नो बाटो छुट्याउन सम्भव छैन किनकि दुई देशको अर्थतन्त्र एक अर्कासँग जोडिएको छ।’
उनी भन्छन्, ‘चीन र संयुक्त राज्य अमेरिकाबीचको सम्पूर्ण सम्बन्ध ’क्विड प्रो’ एक्सचेन्जमा निर्भर छ। चीनले अमेरिकालाई उच्च गुणवत्ताका सामानहरू निर्यात गर्दछ जुन अमेरिकी उपभोक्ताहरूलाई अनुकूल हुने प्रमाणित गर्दछ। उनीहरूले डलरमा तिर्ने छन्। यी डलरहरू स्थानीय मुद्रामा रूपान्तरण गरिन्छ र चीनको पीपुल्स बैंकमा जम्मा हुन्छन्।’

‘यस पछि, बैंकले यो पैसाको साथ अमेरिकी डलर खरीद गर्दछ, ताकि अमेरिकी सरकारले अत्यन्त कम ब्याज दरमा पैसा पाउन सक्दछ। यस्तो अवस्थामा यदि तपाईं यो समीकरणबाट केही हटाउनुहुन्छ भने, यो सम्पूर्ण इक्वेसन बिग्रिनेछ,’ उनले भने।

विवेक कौलको दावी अमेरिका र चीन बीचको द्विपक्षीय व्यापार डाटामा सही साबित हुन्छ। अमेरिकी वाणिज्य मन्त्रालयको पछिल्लो रिपोर्ट अनुसार २०१८ मा अमेरिका र चीनबीच ४४१.१ अर्ब डलरको व्यापार भएको थियो। यसको १४ अर्ब डलरबराबरको निर्यात र ५५७.९अर्ब डलर आयात भएको थियो।

राष्ट्रपति ट्रम्पको कम्पनीले चीनमा अमेरिकी कम्पनीको निर्भरता कम गर्नका प्रयासका बाबजुद पनि २०२० को पहिलो चार महिनामा दुई देशबीचको व्यापार केही हदसम्म घटेको छ। तर यी दुई देशहरू अझै पनि संसारमा सब भन्दा बलियो व्यापार सम्बन्ध छ।

राष्ट्रपति ट्रम्पले चीनलाई नियन्त्रण गर्न चाहन्छन्, तर चीनले संयुक्त राज्यलाई पहिले जस्तो केही दिँदैन। हालसालै, ट्रम्पको सहयोगीले एक लेखको माध्यमबाट राष्ट्रपति ट्रम्पको पहिलो चीन भ्रमणमा ध्यान आकर्षित गरे।

उक्त लेखमा भनिएको छ, ‘स्टेट काउन्सिलका प्रधानमन्त्री ली केकियाङ र चिनियाँ सरकारका प्रमुखले आफ्ना विचारहरु यसप्रकार प्रस्तुत गरे कि चीनले आफ्नो औद्योगिक र प्राविधिक आधार स्थापना गरेको छ, जसमा चीनलाई अब अमेरिकाको आवश्यकता पर्दैन।

अनुचित व्यापार र आर्थिक गतिविधिप्रति अमेरिकाको चिन्तालाई वेवास्ता गर्दै भविष्यको विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा अमेरिकाको भूमिका केवल कच्चा पदार्थ, कृषि उत्पादन र चीनमा विश्व स्तरीय औद्योगिक र उपभोक्ता उत्पादनहरूको लागि मात्र चीनको हो भन्ने संकेत गरे।

चीनसँग कति क्षमता छ ?

धेरै अमेरिकी विज्ञहरू महसुस गर्छन् कि चाँडै अमेरिकाले अमेरिकालाई पछाडि पार्नेछ।  कोरोना भाइरसको सम्बन्धमा, पहिलो लकडाउन चीनमा लागू गरिएको थियो र पहिलो लकडाउन हटाइएको थियो। यसपछि, चीनको आर्थिक प्रणाली फेरि सक्रिय भएको छ। जबकि अमेरिका अझै पनि कोरोना भाइरससँग संघर्ष गरिरहेको छ।

दिल्लीका फोर स्कूल अफ म्यानेजमेन्टका चिनियाँ विज्ञ डा. फैसल अहमद भन्छन्, ‘चीनले यस आर्थिक संकटबाट विश्वलाई बाहिर निकाल्न नेतृत्व दिन्छ।’
उनी भन्छन्, ‘चीनले निश्चय पनि यो भूमिका खेल्ने छ। चीन त्यस्तो देश हो जसलाई अमेरिकाले आफ्नो शत्रु र ईयू प्रतिद्वन्द्वी भन्छ। तर आईएमएफको अनुमान छ कि २०२१ मा चिनियाँ अर्थतन्त्र ९.२ प्रतिशतले बृद्धि भइरहेको हुनेछ।’

तर चीनसँग अझै चिन्तित हुनुपर्ने धेरै कारणहरू छन्। किनकि यसले कोरोना भाइरस फैलाउनमा कथित योगदानका कारण धेरै आरोपको सामना गरिरहेको छ।
केही वरिष्ठ कूटनीतिज्ञहरू पनि यो महामारीको कारण विश्वको बाँकी विश्व चीनको अविश्वासले भरिएको विश्वास गरिरहेका छन्।

सोही समयमा, चिनियाँ सरकारले संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपमा कोरोना भाइरसको फैलावट रोक्नमा कथित अवरोध खडा गरिरहेको छ। यस्तो अवस्थामा यसले आफ्नो शक्ति र आर्थिक क्षमताको आधारमा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमा आफ्नो भूमिका बढाउने प्रयास गरिरहेको छ।

वाशिंटनमा बीबीसी चिनियाँ सेवाका संवाददाता झाओइन फेंगले विगत केही दिनहरूमा अनुभव गरेका छन् कि चिनियाँ राजदूत र मन्त्रीहरू विगत केही दिन सोशल मीडियामा बढी आक्रामक भएका थिए जब यो भएन। तर प्रश्न उठ्छ कि चीनमा नतिजा ल्याउने क्षमता छ कि छैन। वर्तमानमा, चीनको प्राथमिकता देशहरूसँग द्विपक्षीय वित्तीय सम्बन्ध सुधार गर्ने छ, सियानलाङ हू भन्छन्।

झायिन फेभल भन्छिन्, ‘चीनको इच्छा संसारको नेतृत्व गर्नु हो तर यसको आफ्नै आन्तरिक समस्याहरु छन्। यहाँ समष्टि आर्थिक असमानताका साथै गरिबी र मजदुरहरुको कम तलब पनि ठूलो समस्या रहेको छ।’ यद्यपि डा. फैसल अहमद विश्वास गर्छन् कि विश्वको अर्थतन्त्रलाई पछाडि फर्काउन चीनले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।

कसले संसारको नेतृत्व गर्न सक्छ?
युरोपेली संघ विश्वव्यापी सहयोग र सहभागितामा विश्वास गर्न सबैभन्दा ठूलो आर्थिक र राजनीतिक समूह हो। तर ब्रेक्सिटले यसको अगाडि नयाँ चुनौतीहरू सिर्जना गरेको छ।

यस बाहेक, यदि यो समूहलाई कुरान महामारीको प्रकोपमा विश्वको नेतृत्व गर्ने अवसर दिइयो भने यससँग न त आवश्यक आर्थिक बल हुनेछ न राजनीतिक इच्छा। यदि जर्मनी र फ्रान्स एकै ठाउँमा आयो भने पनि यसका नेताहरूसँग विश्व नेतृत्व गर्ने क्षमता छ र अमेरिका आफैंले यसलाई अस्वीकार गर्न सक्दैन।

धेरै देशहरू विश्वास गर्छन् कि विश्वव्यापी सहभागिता यति ठूलो स्तरको विनाशबाट मुक्त हुने उत्तम तरिका हो। अर्थशास्त्री विवेक कौल पनि यसमा सहमत छन्। उनी भन्छन्, ‘साझेदारी गर्नु पर्ने कुराको नेतृत्व अमेरिकाले गर्नुपर्दछ किनकि चीन र अरुमाथि अझ धेरै फाइदा हुन सक्छ।’