नयाँ दिल्ली (बीबीसी)। बेइजिङमा तैनाथ १९६२ ब्याचका भारतीय विदेश सेवाका अधिकारी कृष्णन अघुनाथका लागि ४ जून, १९६७ दिनको सामान्य रुपमा शरु भयो।

दिउँसो एक बजे उनी आफ्नो साथी पी विजयसँग कारमा बसे। जो भारतबाट आएका थिए र पश्चिमी पहाडतिर गएका थिए। ‘स्लीपिंग बुद्ध’को मन्दिर हेर्न वेष्टर्न हिल्सतर्फ गए। बाटोमा उनले पुरानो मन्दिरको भग्नावशेष देखे। उनले आफ्नो कार रोके र मन्दिरको फोटो लिन शुरू गरे। उनले केवल क्यामेराको लेन्समा हेरिरहेका थिए। उनले सोचे कि कसैले उनको काँधमा थप्पड लगाएको छ। सादा लुगा लगाएको एक व्यक्तिले उनलाई सोध्यो, ‘तपाईं किन यस्तो संवेदनशील सैन्य क्षेत्रमा चित्रहरू खिच्दै हुनुहुन्छ जहाँ चित्रहरू निषेध गरिएको छ।’ रघुनाथले समस्या के हो भन्ने बुझ्नुभन्दा पहिले उनी चिनियाँ सेनाका सिपाहीहरूले घेरिएका थिए। विचलित रघुनाथले उनीहरूलाई विश्वस्त गराउन खोजे कि उनले जासुसीका लागि फोटो खिच्ने विचार गरेका थिएनन्, उनले केवल मन्दिरको अवशेषको फोटो खिचेको थिए। तर त्यसले चिनियाँलाई विश्वास दिलाउन सकेन।

साँझसम्म यो खबर चारैतिर फैलियो कि चीनले दुई भारतीय कूटनीतिज्ञलाई जासूसी अपराधको लागि पक्राउ गरेको छ। जेरोम एलेन र होबलन्गदा चिउले आफ्नो पुस्तक ‘पीपुल्स चाइना एण्ड इन्टरनेशनल ल’ मा लेखेका छन्, ‘चिनियाँ सरकारले तुरुन्तै रघुनाथको कूटनीतिक स्थिति रद्द गर्योी र विजयलाई पदभार लिन अघि नै उनलाई ‘पर्सना नान ग्रैटा’ घोषित गर्योघ। एक हप्तापछि, जून १३ मा, बेइजिङ नगरपालिकाको जनता उच्च अदालतमा, यी दुई भारतीय कूटनीतिज्ञलाई जासूसको आरोपमा १५ हजार व्यक्तिको अगाडि मुद्दा चलाइयो। र उनीहरुलाई जासुसी गरेको आरोपमा दोषी ठहर गरियो। अदालतले रघुनाथलाई तुरुन्तै चीन छाड्ने आदेश दियो भने विजयलाई तीन दिन भित्र चीन छोड्ने आदेश दिइयो। भारतीय अखबार द हिन्दूले आफ्नो लेख ‘इण्डियन डिप्लोमेट्स ह्युमिलेड एट पिकिंग एअरपोर्ट’ लेख्यो , ‘यी दुईको सम्बन्धमा अदालतले छुट्टै आदेश दिए पनि भोलिपल्ट बिहान उनीहरूलाई पेकिंग एयरपोर्टमा ल्याइएको थियो जहाँ ठूलो भीडले उनीहरूको अपमान गर्न थाल्यो। त्यहाँ उपस्थित रेड गार्ड्सले भारतीय कूटनीतिज्ञहरूलाई प्रहार गरे र उनीहरूलाई लाठीले हिर्काए। भारतीय दूतावासका केही मानिसहरूले उनलाई घेराबन्दी गर्ने प्रयास गर्दा उनलाई पनि आक्रमण गरियो।’

रघुनाथलाई रेड गार्डहरूको एउटा समूहको अगाडिबाट हिँडाइयो जसले उनको अपमान मात्र गरेन उनीमाथि थुके। चिनियाँ सैनिकहरूले आफ्नो हात विजयको घाँटीमा राखे र उसलाई त्यहाँ उपस्थित पत्रकारहरूको सामुन्ने लगे। यस झटकामा, विजयको जुत्ता च्यातिएको थियो। र पछि छोडियो । उनी आफ्नो जुत्तामा हिंडिरहेको देखियो। दिल्लीको पाममा पुग्दा यी दुई कूटनीतिज्ञको जनसंघ पार्टीले यसरी स्वागत गर्यो कि उनीहरु कुनै युद्ध जितेर फर्किएका हुन्।

दिल्लीमा यो घटना धेरै आश्चर्य र क्रोधको रुपमा लिइएको थियो। चीनमा रहेको भारतीय दूतावासले चिनियाँ विदेश मन्त्रालयलाई आफ्नो विरोध पत्रमा लेखेको छ, ‘भारतीय सरकारले दुई भारतीय कूटनीतिज्ञको कबुलीपत्र लिएर भारत बिरूद्ध प्रचारमा प्रयोग गरेर चिनियाँ सरकारले अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको उल्लंघन गरेको विश्वास गर्दछ।’

सोही समयमा यसको जवाफमा भारतले चिनियाँ कूटनीतिज्ञ चेन लू चिह, जो दिल्लीको चिनियाँ दूतावासमा पहिलो सचिवको रूपमा कार्यरत थिए, उनलाई जासूसी गरेको र अज्ञात गतिविधिमा संलग्न भएको आरोप लगायो। उनको कूटनीतिक प्रतिरक्षा रद्द गरियो। र विदेशी पंजीकरण नियम अन्तर्गत दर्ता गर्न भनियो। चीनले जस्तो भारतले पनि चीनलाई मुद्दा चलाउन कष्ट गरेन। तर १४ जूनमा विदेश मन्त्रालयले उनीहरूलाई तुरुन्त भारतबाट निकाल्ने घोषणा गर्योर। यसपछि भारत सरकारले चिनियाँ दूतावासमा काम गरिरहेका तेस्रो सचिव सी चेलन्ग हाओलाई अपरिवर्तित काम घोषणा गरेको आरोप लगायो। र तुरुन्तै उनलाई ‘परसोना ननग्राटा’ घोषित गर्यो र ७२ घण्टा भित्र भारत छोड्ने आदेश दियो।

आफ्नो पुस्तक वाटरशेड १९६७’ मा प्रोबल दास गुप्ता लेख्छन्, ‘भारत सरकारले चिनियाँ कारबाहीलाई यत्तिको उत्कटता र साहसको साथ कहिले प्रतिक्रिया जनाएन।’ चिनियाँ कूटनीतिज्ञहरूलाई निष्कासन गर्ने आदेशको भोलिपल्ट दिल्लीमा चिनियाँ दूतावास बाहिर जनताको ठूलो भीड जम्मा भयो। चिनियाँ विपक्षी दलको आक्रोशमा भीडले दूतावास प्रवेशद्वारमा तोडे र भित्र पसे। उनीहरुले झ्यालहरु भत्काए, ग्यारेजमा आगो लगाए र चिनियाँ झण्डा च्याते। त्यस दिन, चिनियाँ दूतावासका सात कर्मचारीलाई विलिंगन अस्पतालमा भर्ती गरियो (जसलाई अहिले राम मनोहर लोहिया अस्पताल भनिन्छ)। त्यसको परिणाम स्वरूप चिनियाँ सरकारले बेइजिङस्थ्ति भारतीय ‘शा डे अफेयर्स’ राम साठेलाई एउटा नोटिस पठायो। जसमा अब भारतीय दूतावासमा कार्यरत कर्मचारीको सुरक्षाको ग्यारेन्टी दिन नसकिने उल्लेख गरिएको थियो। चाँडै, चिनियाँहरूको भीड साठेको घरको बाहिर जम्मा भयो।

तिनीहरूले घरको झ्यालहरू पनि तोडे। यति मात्र होइन, उनीहरूले बेइजिङस्थित भारतीय दूतावासलाई घेरा हाले र यसभित्रका पुरुष, महिला र बच्चाहरूलाई बाहिर जान दिएनन्। दूतावासमा दुध र अत्यावश्यक सामानको आपूर्ति बन्द भएको थियो। जब चिनियाँ भीडले भारतीय दूतावास छोडेन, बेइजिङ स्थित पश्चिमी देशका कूटनीतिज्ञहरूले दूतावासमा घेरिएका कर्मचारीलाई खाना पठाउन खोजे। यद्यपि, त्यहाँ रेड गार्डहरू र पुलिसले खाना दूतावास भित्र जान दिएनन्। यति मात्र होइन, भारतीय दूतावासमा काम गरिरहेका चिनियाँ कर्मचारीहरूलाई उनीहरूको काम गर्नबाट रोकिएको थियो।

तत्कालीन नीति योजना समितिका प्रमुख र पछि भारतका विदेश सचिव रहेका जगत मेहताले आफ्नो पुस्तक ‘ट्रिस्ट बिट्रेड’ मा लेखेका थिए, ‘मैले चीनको मिसन प्रमुखलाई विदेश मन्त्रालयमा बोलाएँ र भनें कि यदि चीनले २४ घण्टा भित्र भारतीय दूतावासले घेराबन्दी तोड्न सकेन भने, हामी पनि उनीहरूलाई त्यस्तै व्यवहार गर्नेछौं।’

‘भारतले चिनियाँ दूतावास बाहिर पनि सशस्त्र सैनिक पठाएको थियो। चिनियाँ कूटनीतिज्ञलाई भवनबाट बाहिर जान नदिनु भनेर निर्देशन थियो। त्यहि समयमा हामीले दूतावासमा काम गरिरहेका सबै भारतीय कर्मचारीहरूलाई चिनियाँ दूतावासमा प्रवेश गर्न प्रतिबन्ध लगायौं।’ भारतले निर्णय गर्योव कि यो फिर्ता लिने छैन, चाहे यसको मतलब दुबै देशका बन्धकहरूलाई बंधक बनाएर राखिएको होस्।

यस मुद्दालाई साम्य पार्न चीनले दुबै दूतावासको हमलामा घाइते भएका कर्मचारीहरुलाई लिनको लागि विमान दिल्लीमा पठाउन प्रस्ताव गरेको थियो। भारतले यसमा सहमति जनायो। चीनले पनि भारतीय हवाई जहाजमाफर्त भारतीय कूटनीतिज्ञ र उनीहरूका परिवारहरुलाई भारत ल्याउन भारतीय विमान लैजानमा सहमति जनायो। तर चीन आफ्नो हवाई दायरामा भारतीय विमान प्रवेश गर्न दिन तयार थिएन। केही दिनपछि दिल्लीमा चिनियाँ दूतावासले भारतीय विदेश मन्त्रालयलाई एउटा चिठी पठायो। र भन्यो, ‘एउटा विमान उसको घाइते कूटनीतिज्ञलाई बोक्नको लागि विशेष कल सिग्नलको साथ पूर्वी पाकिस्तानबाट भारत प्रवेश गर्नेछ।’

जगत मेहता आफ्नो पुस्तक ‘द ट्रिस्ट बिट्रेड’ मा लेख्छन्, ‘म चीनको विदेश मन्त्रालयलाई यो सन्देश दिन चाहान्छु कि भारतले चिनियाँ विमानलाई भारतीय सिमाना भित्र छिर्न अनुमति दिँदैन। त्यसैले मैले तिनीहरूको दूतावासमार्फत चिनियाँ विदेश मन्त्रालयलाई सम्पर्क गरें। तिनीहरूलाई सिधा काटेको तारहरू पठाउनुको सट्टा तपाईंले भारतीय विमानलाई बेइजिङ जान अनुमति दिनुभएन, त्यसैले हामी तपाईंको विमानहरूलाई भारतीय सिमानामा प्रवेश गर्न दिदैनौं। यसैबीच, मैले वायुसेना मुख्यालयलाई चेतावनी दिएँ कि यदि पूर्वबाट चिनियाँ हवाईजहाजले हाम्रो हवाई दायरामा अतिक्रमण गर्योू भने हाम्रा लडाकुहरूले उनीहरूलाई नजिकैको एयरपोर्टमा अवतरण गर्न बाध्य पार्छन् र उनीहरूलाई कुनै पनि हालतमा दिल्ली पुग्न नदिनुहोस्। मैले यो विमानलाई इलाहाबादमा जबरजस्ती उडान गर्ने सल्लाह दिएँ।’

‘मैले मेरो निर्णय विदेश सचिव सीएस झालाई बताउने प्रयास गरें तर मसँग सम्पर्क हुन सकेन,’ जगत मेहता अझै लेख्छन्, ‘अबेर रातमा मलाई रक्षामन्त्री स्वर्ण सिंहको फोन आयो। उनले रिसाएर भने कि यो निर्णय लिने मलाई कुनै अधिकार छैन किनभने यसले भारतविरुद्ध चीनले युद्ध सुरु गर्न सक्थ्यो। यो मन्त्रिपरिषद्को तहमा निर्णय गर्नुपर्योु। मैले उनलाई आश्वासन दिए कि मलाई लाग्दैन कि चीनले हाम्रो वायु सिमाना उल्लंघन गर्नेछ।

अन्ततः मैले आशा गरे झैं चिनियाँ हवाईजहाज अवतरण गर्न सकेन। खैर, हामीसँग कार्यको दोस्रो योजना पनि थियो। यदि चिनियाँ एयरक्राफ्ट दिल्ली पुग्न सफल भए पनि हामी यसलाई इन्धनको लागि अनुमति दिदैनौं र यसले बेइजिङका लागि फिर्ती उडान लिन सक्दैन।’

दुई दिन पछि, भारतीय विदेश मन्त्रालयले चीनले काठमाडौंको एयर नेपालको उडानमा कूटनीतिज्ञहरूका लागि दुई टिकट बुक गरेको खबर पायो।

जगत मेहता लेख्छन्, ‘हामीले यो पनि जानकारी पायौं कि यी दुई कूटनीतिज्ञहरू चिनियाँ मिसन प्रमुखसँग आफ्नो कारमा पाम एयरपोर्ट जानेछन्। म पनि चुपचाप एयरपोर्ट पुगेँ।’

अन्तर्राष्ट्रिय कानूनका अनुसार चिनियाँ अफिसरलाई ‘परसोना नानग्राडा’ घोषित गरिएको थियो र उनले कूटनीतिज्ञको रूपमा विमानमा चढ्न पाएका थिए तर जासूसको आरोप लगाएको अर्को कूटनीतिज्ञलाई पहिलो पटक एयरपोर्टको अर्को कुनामा लगियो। जब सबै यात्रुहरू विमानमा सवार थिए, कूटनीतिज्ञ पुलिसहरूसँग आएका थिए। विमान पट्टीमा कूच गरिएको थियो र पूर्व नियोजित योजना अनुसार यसको चित्रहरु लिइएको थियो। अन्तर्राष्ट्रिय प्रेसमा पठाइएको थियो। त्यस पछि उसलाई पनि विमानमा चढ्न अनुमति दिइयो। भोलिपल्ट चिनियाँ जासूसहरूका चित्रहरू भारतीय अखबारमा प्रहरीहरूसहित प्रकाशित भएपछि कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्य लगायत सांसदहरूले भारतको सम्मान सुरक्षित भएको महसुस गरे।

बेइजिङमा भारतीय दूतावास बाहिरका प्रदर्शनहरू हटाइयो। साठेलाई भनिएको थियो कि दूतावासका कर्मचारीहरू आंगन छोडेर उनीहरूको फ्ल्याटहरूमा जान सक्छन्। भारतले पनि यसको जवाफ दियो र दिल्लीमा चिनियाँ दूतावासको अगाडि उनीहरूको प्रेषकहरू हटायो। अब तिनीहरू दूतावास बाहिर जान सक्थे तर भारत सरकारले उनीहरूको सुरक्षाको ग्यारेन्टी भने द्एिन। यो पहिलो पटक हो कि भारतले चीनको दृष्टिकोणलाई पनि त्यस्तै प्रतिक्रिया देखाएको थियो। धेरै ठाउँमा यो दबाब दिन पनि सफल भएको थियो। केही दिनमै यो कूटनीतिक तनाव कम भयो र ठूलो सैन्य तस्बिरमा परिवर्तन हुन पाएन। (बीबीसीबाट अनुवाद)