काठमाडौँ । जलस्रोत विषयका जानकारहरुले पानीका स्रोतहरुको संरक्षण र पुनर्भरणका परम्परागत र आधुनिक पद्धतिहरुलाई अवलम्बन नगरी थालिएका विकास प्रयासले पानीका मुहान सुक्ने र भूमिगत पानीको तह घट्ने जस्ता समस्या बढ्दै गएको बताएका छन् ।

स्मार्ट वास सोलुसन्स प्रालि र कोरियाको इन्टरनेशनल सेन्टर फर अर्बन वाटर हाइड्रो इन्फरमेटिक्सको संयुक्त आयोजना आजदेखि शुरु भएको वेविनारमा उनीहरुले पानीको सतह घट्ने समस्या नेपालमा पनि ब्यापक बन्दै गएको उल्लेख गर्दै यसले दीर्घकालमा भारतका ठूला शहरहरुमा जस्तो भयावह समस्या आउन सक्ने चेतावनी दिएका छन् ।

नेपाललाई विश्वमा ब्राजिलपछि जलस्रोतको दोस्रो धनी राष्ट्रको रुपमा चिनाउने गरिए पनि त्यो भनाई सही नभएको र सबै नेपाली जनताले पानीको छेलोखेलो उपयोग गर्न त परै जावस, जीविकोपार्जनका लागि न्यूनतम् खानेपानी समेत नपाएर थाकथलो सर्न पर्ने अवस्था विद्यमान रहेको जलस्रोत विज्ञले बताएका छन् ।

नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञ, पूर्व जलस्रोतमन्त्री तथा जलस्रोतविद् दीपक ज्ञवालीले वेविनारमा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्दै भनेका हुन् ।

‘सत्य कुरा के हो भने नेपाल मनसुन सुरुभएपछिको ४ महिना पानीमा धनी हुन्छ , बाढी आउने गरी र ८ महिना पानीको अभावमा बाँचिरहनु पर्ने बाध्यता छ ।’ उनले भने,‘खानेपानीको समस्या त हामीले राम्रोसंग समाधान गर्न सकेका छैनौ भने कृषि र औद्यागिकीकरणका लागि आवश्यक पानीको सुरक्षाका लागि हामीले सुनियोजित ढंगले काम गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।’

प्राज्ञ ज्ञवालीले नेपालमा पानीका स्रोतहरुको संरक्षण र पुनर्भरणका परम्परागत र आधुनिक पद्धतिहरुलाई अबलम्बन नगरिकन थालिएका विकास प्रयासले पानीका मुहान सुक्ने र भूमिगत पानीको तह घट्ने जस्ता समस्या बढ्दै गएको बताउदै भने, ‘पानीको सतह घट्ने समस्या नेपालमा पनि ब्यापक बन्दै गएको छ । पछि भारतका ठूला शहरहरुमा जस्तो भयावह समस्या आउन सक्छ ।’

उनले पानीको बहुउपयोगिता र मूल्य नबुझिकन आयोजनाहरु सञ्चालन गर्ने अल्पदृष्टिले पनि नेपालीले पानीको अभाव भोग्नुपरेको बताए । अर्बौँ लागतको मेलम्ची खानेपानी आयोजनाको डिजाइन अलिकति परिवर्तन गरेको भए झण्डै २६/२७ मेगावाट विद्युत निस्कन सक्ने त्यसले दशकौँसम्म आम्दानी दिने विषयलाई वेवास्ता गरिएको, कुलेखानी जलविद्युत आयोजना तर्जुमा गर्दा त्यसबाट निसृत हुने पानीबाट मनहरी र राप्ती नदीको जलप्रवाह, चितवनमा हुने सिंचाई तथा पर्सा वन्यजन्तु आरक्ष र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जका बन्यजन्तुमा पुर्याउने लाभ जस्ता पक्षलाई एकीकृत रुपमा सोचेर पानीको किफायती उपयोगबाट अधिकतम् लाभ लिने तर्फ सोच्न नसकिएको पनि बताए ।

मंगलबारको व्यवसायिक शत्रमा कार्यपत्र प्रस्तुत गदै इचोन नेशनल युनिभर्सिटीका प्राध्यापक ग्ये वोन चोईले स्मार्ट वाटर ग्रिडको अवधारणा र कार्यान्वयनका बारेमा प्रकाश पारेका थिए ।

पानी जीवनको आधार भएकोले पानी स्वच्छ,सफा,आवश्यक तत्वयुक्त,प्रदूषण वा मिसावटरहित हुनुपर्दछ भन्ने चेतना बढेकोले घाराको पानी कलकली खानेस्थिति सिर्जना गर्न आफूहरु उत्प्रेरित भएको उल्लेख गर्दै उनले भने, ‘जसरी विषादी रहित तरकारी र खाद्यपदार्थलाई मानिसहरु अतिरिक्त मूल्य तिर्न तयार हुन्छन्, जीवनको लागि अपरिहार्य तत्व मानिएको स्वच्छ र गुणस्तरीय पानीलाई पनि तिर्छन ।’

पानीलाई गुणस्तरीय बनाएर बिना प्रदूषण घरघरमा किन नपुर्याउने भन्ने सोचले स्मार्ट वाटर ग्रिडको अवधारणा आएको बताए । उनले यस अन्तरगत स्मार्ट उपकरणका माध्यमले स्मार्ट समाधान खोजेर स्मार्ट सेवा दिइएको बताए।

नेपालमा पनि कोरिया स्मार्ट वाटरले बेनी नगरपालिकामा पाइलट प्रोजेक्टको रुपमा स्मार्ट वाटर ग्रीडको अवधारणा अनुरुप खानेपानी आपूर्ति गर्ने योजनामा काम गरिरहेको उनले जानकारी दिएका थिए ।

कार्यक्रममा नेपाल इञ्जिनियरिङ कलेजका प्रमुख प्राध्यापक डा हरिकृष्ण श्रेष्ठले स्थानीय सरकार, खानेपानीको सुरक्षा र जलवायु परिवर्तनका बारेमा कार्यपत्र प्रस्तुत गरेका थिए ।

यस अगाडि कार्यक्रमको समुद्घाटन शत्रमा आफ्नो मन्तव्य प्रकट गर्दै एशिया वाटर काउन्सिलका संस्थापक, सल्लाहकार तथा एशियाली विकास बैंकका पूर्व उपाध्यक्ष डा बिन्दुनाथ लोहनीले संयुक्त राष्ट्रसंघले दिगो विकासको लक्ष्यमा पर्याप्त स्वच्छ खानेपानीको उपलब्धता समेत पारेको हुनाले अरु एक दशक खानेपानीको विषय विकासको शीर्षमा रहने बताए ।

उनले खानेपानी आयोजनाहरुमा जलवायु परिवर्तनका जोखिम र कार्बन न्युट्रल पानी उत्पादनलाई हेर्नुपर्ने पनि बताए । नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रलाई शहरमा रुपान्तरण गर्ने क्रममा नगरहरुको संख्या विस्तार गरिएकोले हालका सबै नगरपालिका क्षेत्रका वस्तीलाई अहिले शहर भन्न नसकिए पनि भविष्यका शहरको रुपमा लिन सकिने र भविष्यमा शहरी क्षेत्रबाट ७० देखि ८० प्रतिशत ग्राहस्थ उत्पादन हुने अवस्थामा शहरी क्षेत्रमा आर्थिक क्रियाकलाप बढ्न गई पानीको उपयोगिता बढ्न जाने भएकोले भावि चुनौतिको समाधान गर्न अहिलेदेखि नै पानीको सुरक्षामा ध्यान दिन आग्रह गरेका थिए ।

उनले कोरियाले अपनाएको स्मार्ट वाटर ग्रीड पद्धति अपनाउदा सुरुमा प्रविधि अपनाउदा केही बढी खर्च हुने भएपनि यसमा उपयोग हुने उपकरणको जीवनचक्र र त्यसले मानवीय स्वास्थ्य तथा संबन्धित कार्यालयहरुको सेवा प्रवाहमा पुर्याउने सहयोगको कारण कालान्तरमा नयाँ सूचना र प्रविधि सहितको स्मार्ट पद्धति लागतका हिसाबले पनि तुलनात्मक रुपमा बढी लाभदायक हुने बताए।

सो वेविनारको शुभारम्भ मन्तव्य प्रकट गर्दै स्मार्ट वास सोलुसन्सका सल्लाहकार तथा पूर्व मन्त्री ई. गणेश साहले खानेपानी र सरसफाईमा गरिको १ डलरको लगानीले ५ डलर बचत हुने बताउदै संसारभर जनसंख्या बढेको तर स्वच्छ पानीको स्रोत र उपलब्धता घटिरहेको बताए ।

उनले नेपालको हिमालय दक्षिण एशियाको डेढ अर्ब मानिसहरुको लागि सफा पानीको स्रोत भएको र जलवायु परिवर्तनको कारण हिमालहरुको अस्तित्वमा समेत संकट आउन लागेको बताए । उनले हाम्रा पुर्खाहरुले विभिन्न उपाय लगाएर स्वच्छ पानीका स्रोतहरु हामीलाई सुम्पिए जस्तै हामीले पनि पानीका स्रोतहरु भावि पुस्तालाई सुरक्षित रुपमा हस्तान्तरण गर्नुपर्ने बताए ।

कार्यक्रममा जल सुरक्षा दीगो व्यवस्थापनका लागि यूनेस्कोको अन्तर्राष्ट्रिय केन्द्रका निर्देशक याड. सु कीले पनि आम नागरिकलाई स्वच्छ,सफा र गुणस्तरीय पानी उपलब्ध गराउने दायित्व पूरा गर्न नयाँ प्रविधिको अबलम्बन गर्नुपर्ने र बढ्दो जनसंख्यालाई पानी आपूर्ति गर्न जलसुरक्षामा ध्यान दिनुपर्ने बताए ।

कार्यक्रममा स्वागत मन्तव्य प्रकट गर्दै स्मार्ट वास सोलुसन्सका अध्यक्ष ई. रामदीप साहले विश्वभर जनसंख्या बढ्दै गएकोले पानीको उपभोग पनि बढ्दै गएको उल्लेख गरे । आर्थिक सामाजिक विकास र बढ्दो शहरीकरणका कारण पानीको उपभोग बर्षेनी बढिरहेको चर्चा गर्दै भने, ‘संयुक्त राष्ट्र संघीय शैक्षिक,वैज्ञानिक र सांस्कृतिक संगठन(युनेस्को)ले यसै बर्ष २०२० मा प्रकाशित गरेको प्रतिवेदन अनुसार बिगत १०० बर्षमा पानीको उपयोग ६ गुणा बढेको छ ।’