काठमाडौं । ६ अगस्ट १९४५ को बिहान। मारियाना टापुबाट उडेर अमेरिकी बमवर्षक विमान ‘इलोना गे’ जापानी सहर हिरोसिमामा पुगेको थियो । ठीक आठ बजे यही विमानबाट विश्वको पहिलो परमाणु बम खसालिएको थियो । ४३ सेकेन्ड हावामा रहेपछि ‘लिटिल ब्वाई’ विस्फोट भयो ।

एउटा ठूलो फायरबल च्याउको आकारमा उठ्यो र वरपरको तापक्रम ३००० देखि ४००० डिग्री सेल्सियससम्म पुग्यो। विस्फोटको कारण यति ठूलो हावा चल्यो कि १० सेकेन्डमै यो विस्फोट हिरोशिमामा फैलियो । ७० हजार मानिसहरू केही मिनेटमा मारिए, तिनीहरूमध्ये धेरै जहाँ थिए त्यहीँ बाफ बने ।

हिरोशिमामा बम खसालेको खबर सुन्ने बित्तिकै ओपेनहाइमरको अनुहार खुशीले उज्यालो भयो। त्यतिबेला उनी श्रीमतीसँग कोठामा बसिरहेका थिए । यद्यपि, अर्को महिना जब उनले राष्ट्रपति ह्यारी एस ट्रुम्यानसँग भेटे, उनले भनेका थिए कि मेरो हात रगतले लतपतिएको छ।

१९०४ मा रोबर्ट ओपेनहाइमरको जन्म अमेरिकाको न्यूयोर्क शहरमा भएको थियो। उनका यहूदी बुबा कपडाको व्यापार गर्थे। एक धनी बुबाको छोरा भए पनि ओपेनहाइमरको बाल्यकाल सामान्य थियो।

त्यतिबेला जर्मनीमा यहूदीहरूमाथि हिटलरको अत्याचार जारी थियो। त्यसैले धेरै ठूला यहूदी वैज्ञानिक, इन्जिनियर र डाक्टरहरू जर्मनीबाट भागेर अमेरिका जाँदै थिए । यी सबै देखेर ओपेनहाइमरको राजनीतिमा चासो बढ्न थाल्यो ।

९ वर्षको उमेरदेखि नै उनले विभिन्न भाषाका साहित्य पढ्न थाले । एक दिन ओपेनहाइमरको भाइले उनका साथी कम हुनुको कारण सोध्दा उनले भने – मलाई साथी भन्दा भौतिक विज्ञान चाहिन्छ ।

यिनै कारणले गर्दा यो उमेरमा पनि सामान्य बालबालिकाले जस्तै खेल्ने र चकचक गर्नुको सट्टा उनी कुनै न कुनै कुरा सोच्ने गर्थे । एक्लोपनमा हराएको कारण धेरै बालबालिकाले उनलाई जिस्काउने गर्थे तर उनको छोरो जीनियस हो भन्ने उनको आमा बुवालाई थाहा थियो ।

ओपेनहाइमरले एक अन्तर्वार्तामा भनेका थिए– आमाबुवाको मप्रतिको यही विश्वासले ममा अहंकार पैदा गरेको थियो । मलाई थाहा छ मेरो बाल्यकालमा मेरो नजिक आएका धेरै व्यक्तिहरू छन्, जो मेरो यो अहंकारले दुखित भएको हुनुपर्छ।

१९२१ मा हार्वर्ड विश्वविद्यालयबाट स्नातक गरेपछि उनले गोटिंगेन विश्वविद्यालयबाट पीएचडी पूरा गरे। त्यसपछि उनले क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयमा पढाउन थाले।

३२ वर्षको उमेरमा ओपेनहाइमरले स्ट्यानफोर्ड मेडिकल स्कूलकी विद्यार्थी जीन टेटलकलाई भेटे। २२ वर्षीय जीन कम्युनिष्ट पार्टीकी सदस्य थिइन्। ओपेनहाइमरको पनि वाम विचारधारा तर्फ झुकाव थियो।

टेटलक पेशाले मनोचिकित्सक र डाक्टर पनि थिइन्। एक किसिमको विचारधाराका कारण सन् १९३२ मा कम्युनिष्ट पार्टीको एक कार्यक्रममा दुवैको पहिलो भेट भएको थियो ।

त्यसको लगत्तै उनीहरुबीच गहिरो मित्रताको विकास भयो । बिस्तारै यो मित्रता प्रेममा परिणत भयो । वाम विचारधाराबाट प्रभावित भए पनि ओपेनहाइमर कहिल्यै कम्युनिष्ट पार्टीमा सामेल भएनन् । जबकि उनका नजिकका साथीहरू, भाइ फ्रान्क ओपेनहाइमर र उनकी भावी पत्नी क्याथरिन किट्टी कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्य थिए।

ओपेनहाइमरले प्रेमिका जीन टेटलकलाई विवाहको प्रस्ताव पनि गरे, तर उनले अस्वीकार गरिन्। यसपछि सन् १९३९ मा टेटलकले ओपेनहाइमरबाट अलग हुने निर्णय गरिन् ।

सम्बन्ध टुटेको एक वर्षपछि ओपेनहाइमरले १ नोभेम्बर १९४० मा वैज्ञानिक क्याथरिन ‘किट्टी’ ह्यारिसनसँग विवाह गरे। क्याथरिनसँग विवाह गरेपछि पनि ओपेनहाइमर बारम्बार टेटलकलाई भेट्न सान फ्रान्सिस्को शहरमा जान्थे। टेटलक यहाँको अस्पतालमा मनोचिकित्सकको रुपमा काम गर्थिन् ।

ओपेनहाइमर र टेटलकको अन्तिम भेट सन् १९४३ मा भएको थियो । यो भेटपछि उनी डिप्रेसनमा बस्न थालेकी थिइन् । ओपेनहाइमरलाई भेटेको ७ महिनापछि टेटलकले ४ जनवरी १९४४ मा आत्महत्या गरिन् । उनको मृत्युपछि विभिन्न कुराहरु हुन थाले ।

कतिपयले ओपेनहाइमरको नजिक भएको कारणले अमेरिकी अनुसन्धान एजेन्सी एफबीआईले टेटलकलाई पछ्याइरहेको पनि बताएका छन् । एजेन्सी पनि उनको मृत्युको कारण बन्यो भन्ने दाबी पनि गरिन्छ । तर, अहिलेसम्म यसबारे केही थाहा हुन सकेको छैन ।

क्याथरिनले १९४० मा ओपेनहाइमरसँग विवाह गर्नु अघि आफ्नो तेस्रो पतिसँग सम्बन्ध विच्छेद गरिन्। तिनीहरूको विवाहको अर्को वर्ष १९४१ मा क्याथरीनले बच्चालाई जन्म दिइन् । तीन वर्ष पछि १९४४ मा ओपेनहाइमर र क्याथरीनकी एक छोरी जन्मिइन् ।

क्याथरीन व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनमा धेरै परिपक्व महिला थिइन् । यही कारण अब ओपेनहाइमरले घरसँगै परमाणु बम बनाउने परियोजनामा ​​आफ्नी श्रीमतीको सहयोग पाइरहेका थिए ।

वास्तवमा, क्याथरिन पनि ओपेनहाइमरसँग परमाणु बम बनाउने परियोजनाको एक हिस्सा बनिन्। यहाँ क्याथरिनले विकिरण र आणविक विष्फोटपछिको खतराबारे अनुसन्धान गर्थिन् ।

क्याथरिन आफ्नो पति ओपेनहाइमरसँग अन्तसम्म बसिन् । यद्यपि ओपेनहाइमरको टेटलक र अन्य महिलासँगको सम्बन्धको चर्चा यस बीचमा धेरै पटक फैलियो तर यसका बाबजुद क्याथरिनले यसलाई बेवास्ता गरिन् र आफ्नो पतिको साथमा उभिइन्।

सन् १९५४ मा अमेरिकी परमाणु ऊर्जा आयोगमा ओपेनहाइमरसँग सोधपुछ सुरु भएको थियो, त्यसबेला पनि क्याथरिनले उनलाई पूर्ण समर्थन गरेकी थिइन् ।

सन् १९३९ मा दोस्रो विश्वयुद्ध सुरु भएसँगै आणविक हतियारको खतराबारे चर्चा चर्कियो। यो त्यो समय थियो जब अमेरिका लगायत हरेक देश परमाणु बम बनाउने दौडमा अगाडि बढ्न चाहन्थे । त्यही समयमा महान् वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनले अमेरिकी सरकारलाई परमाणु बम बनाउन पत्र लेखेका थिए ।

यो पत्रबाट सचेत भएपछि अमेरिकी सरकारले यो परियोजनालाई जतिसक्दो चाँडो अगाडि बढाउने निर्णय गरेको थियो । सन् १९४२ मा अमेरिकाले यस सम्पूर्ण परियोजनाको जिम्मेवारी अमेरिकाका शीर्ष वैज्ञानिकको काँधमा राख्यो। यो परियोजना सुरु गर्न म्यानहट्टन जिल्ला छनोट गरिएको थियो। यस कारणले यो सम्पूर्ण योजनालाई ‘म्यानहट्टन प्रोजेक्ट’ नाम दिइएको थियो।

यस परियोजनाको लागि गठन गरिएको टोलीमा वैज्ञानिक निर्देशकको रूपमा रोबर्ट ओपेनहाइमरको नाम समावेश थियो। १९४३ मा, मेक्सिकोको लस अलामोसको सुनसान क्षेत्रमा राष्ट्रिय प्रयोगशाला निर्माण गर्ने निर्णय गरियो। सुरुमा, धेरै वैज्ञानिकहरूले त्यहाँ जान अस्वीकार गरे, तर चाँडै प्रयोगशाला तयार भयो।

यस परियोजनासँग सम्बन्धित सबै वैज्ञानिकहरू यहाँ भेला भए र काम सुरु भयो। लस अलामोस बाहेक शिकागो लगायत अमेरिकाका अन्य धेरै सहरहरूमा पनि गोप्य प्रयोगशालाहरू निर्माण गरिएका थिए।

अर्को तीन वर्षसम्म, ओपेनहाइमर र अन्य वैज्ञानिकहरू परिवारसँगै लस अलामोसमा बनाइएको प्रयोगशाला परिसरमा बसे। त्यहाँ मिशन पूरा गर्न दिनरात काम भयो। अन्ततः यो परियोजना सुरु भएको तीन वर्ष पछि अमेरिकी वैज्ञानिकहरूले सफलतापूर्वक पहिलो परमाणु बम परीक्षण गरे। ओपेनहाइमरले कवि जोन डोनेको कविताको नाममा परीक्षणलाई “ट्रिनिटी” नाम दिए।

पहिलो आणविक बमको परिक्षण जुलाई १६, १९४५ मा बिहान ५.३० बजे गरिएको थियो। अमेरिकी वैज्ञानिक जुलियस रोबर्ट ओपेनहाइमर बिहान हुने परीक्षणको चिन्ताका कारण रातभर सुत्न सकेनन् । ओछ्यानमा सुत्ने प्रयास गर्ने बित्तिकै उनलाई बेचैनी हुन्थ्यो । बारम्बार रुघाखोकीले ग्रसित भएर बसेर चुरोट तान्दै केही सोच्थे ।

ओपेनहाइमर बिहान ५ बजे पूर्णतया नर्भस देखिन्थे। जब काउन्टडाउन सुरु भयो, उसलाई सास फेर्न गाह्रो भयो। पाँच, चार, तीन, दुई, एक… शून्य र त्यसपछि परमाणु बमको स्विचमा औंला थिच्ने बित्तिकै अमेरिकाको ‘जोर्नाडा डेल मुएर्टो’ मरुभूमिमा भीषण विस्फोट भयो। यस विष्फोटका कारण सूर्यको चमक क्षीण भएको थियो ।

चारैतिर धुवाँको बादल देखिन थाल्यो । यसरी भयो विश्वमा पहिलो परमाणु बमको सफल परीक्षण। ओपेनहाइमरले आफूले बनाएको बमले ०.३ किलोटन टिएनटी गर्ने अपेक्षा गरेका थिए तर जब यो विष्फोट भयो यो अपेक्षित भन्दा ५० गुणा बढी खतरनाक थियो।

यसका कारण १५ देखि २० हजार किलो टन टीएनटी विस्फोट भएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । यस विस्फोटबाट यति धेरै तातो निस्कियो कि त्यहाँ उपस्थित स्टिल टावरहरू पग्लन थाले। त्यो मरुभूमिमा उठेको धुवाँको मुस्लो १२ किलोमिटर उचाइमा पुग्यो ।

साथै, यसको शकवेब १६० किलोमिटर टाढासम्म महसुस गरिएको थियो। यो सबै देखेर यसलाई बनाउने वैज्ञानिक ओपेनहाइमर यति छक्क परे कि त्यतिबेला उनको मुखबाट भगवद् गीताको एउटा पङ्क्ति निस्क्यो- ‘अब म संसारको अन्त्य गर्ने मृत्यु बनेको छु।’

वास्तवमा सन् १९२९ मा ओपेनहाइमर आफ्नो देश अमेरिका फर्किएपछि उनले साहित्य र दर्शनका पुस्तकहरू पढ्न थाले । यसै क्रममा उनले भगवद्गीता पनि पढे । गीता पढेर ओपेनहाइमर प्रभावित भए। दार्शनिक सोचको जग यही पुस्तकबाट पाएको उनको विश्वास थियो । जहिले पनि उनी अलमलमा परेका थिए, यसले उनलाई शान्ति दियो।

एकपल्ट एटम बम बनाउँदा नतिजाको बारेमा सोच्दा डर लाग्थ्यो, गीताले उनको भ्रम कम भएको उनले बताए । गीतामा लेखिएको यो कुराले उनलाई धेरै हौसला दिएको थियो– ‘काम गर, नतिजाको चिन्ता नगर ।’

ओपेनहाइमरले साहित्य र दर्शनबिना सबै कुरा अधुरो छ भनी विश्वास गरे। यस कारणले मुख्य वैज्ञानिक भएर ओपेनहाइमरले आफ्नो टोलीमा वैज्ञानिकहरू मात्र नभई लेखकहरू, चित्रकारहरू र दार्शनिकहरूलाई पनि भर्ती गरे।

पहिलो आणविक बमको सफल परीक्षणको तीन सातापछि अमेरिकाले जापानमा दुईवटा परमाणु हमला गर्यो । अगस्ट ६ र ९ अगस्ट १९४५ मा हिरोसिमा र नागासाकी नामक दुई ठाउँमा भएको यो आक्रमणमा करिब २ लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

यसपछि अक्टोबर १९४५ मा अमेरिकी राष्ट्रपतिको निमन्त्रणामा ओपेनहाइमर उनलाई भेट्न राष्ट्रपति भवन गएका थिए । यहाँ ओपेनहाइमरले उनलाई भने – ‘मलाई मेरा हात रगतले लतपतिएको जस्तो लाग्छ ।’

अमेरिकी राष्ट्रपतिलाई ओपेनहाइमरको कुरा मन परेन र उनलाई कार्यालयबाट निकालियो। यससँगै राष्ट्रपतिले भनेका थिए– बच्चाझैँ रुने यो मान्छेलाई फेरि भेट्न नपरोस् ।

अमेरिकाको आणविक परीक्षणपछि अन्य देशमा पनि परमाणु बम बनाउने दौड सुरु भयो । सन् १९४९ मा रुसले पनि एटम बमको सफल परीक्षण गरेको थियो । यसको जवाफमा अमेरिकाले हिरोसिमामा खसालेको बमभन्दा हजार गुणा शक्तिशाली हाइड्रोजन बम बनाउने निर्णय गरेको थियो ।

ओपेनहाइमरले अमेरिकी सरकारको कदमको कडा विरोध गर्न जारी राखे, तर १९५२ मा अमेरिकाले हाइड्रोजन बमको परीक्षण गर्यो। यसपछि ओपेनहाइमरलाई सरकारको विरुद्धमा गएकोमा सजाय दिइयो। सन् १९५४ मा उनलाई सोभियत रूसको जासूस भएको आरोप लगाइएको थियो ।

अमेरिकी सरकारले उनलाई सुरक्षा क्लियरेन्स स्वीकृति दिन अस्वीकार गर्यो। उनलाई देशका शीर्ष वैज्ञानिकको सूचीबाट कालोसूचीमा राखिएको थियो । ओपेनहाइमरको बाँकी जीवन विश्वासघाती र देशद्रोहीको कलंकमा बित्यो।

लामो समयदेखि कम्युनिष्ट पार्टीका जनतासँग आवद्ध भएका कारण उनीमाथि यस्तो आरोप पनि लागेको थियो । यस्तो अवस्थामा अमेरिकी एजेन्सीले उनीमार्फत यस परियोजनासँग सम्बन्धित व्यक्तिगत जानकारी रुसलगायत कम्युनिस्ट देशमा पुगेको आशंका गरेको थियो । यो आरोपमा उनीसँग परमाणु ऊर्जा आयोगले केही दिन सोधपुछ पनि गरेको थियो ।

ओपेनहाइमरको घाँटीको क्यान्सरबाट १८ फेब्रुअरी १९६७ मा उनको प्रिन्सटनको घरमा मृत्यु भयो। १९६६ मा आफ्नो मृत्यु भन्दा ठीक अघि उनी परमाणु ऊर्जा आयोगको सर्वोच्च सम्मान एनरिको फर्मी पुरस्कारबाट सम्मानित भए। राष्ट्रपति लिन्डन बी. जोनसनले उनलाई यो अवार्डबाट सम्मान गरेका थिए । अन्ततः, २०२२ मा ओपेनहाइमरको मृत्युको ५५ वर्ष पछि अमेरिकी सरकारले उसको वफादारी पुष्टि गर्दै उनको सुरक्षा क्लियरेन्स पुनर्स्थापित गर्यो।