सरस्वती मया दृष्टा वीणापुस्तकधारिणी।
हंसवाहनसंयुक्ता विद्यादानं करोतु मे।।

सम्भवतः पढ्न लेख्न सुरु गर्ने, पुस्तक पुज्ने र सरस्वती पूजाको बहाना नै सही धेरै बालबालिकाहरूको मुखारविन्दबाट श्रीपञ्चमीको दिन संस्कृत शब्द तथा श्लोक ‘सरस्वती वन्दना’बाट उच्चारणको सुरुवात भएको हुन्छ। कक्षा पाँचसम्म पढ्दा कुन सालको श्रीपञ्चमीमा ‘सरस्वती वन्दना’ उच्चारण गरेँ थाहा भएन।

तर, ०५६ सालमा संस्कृत शिक्षाको औपचारिक पठनको सुरुवात गरेको हुँ। त्यति बेला उमा निमाविका (हालको उमा मावि) संस्कृत शिक्षक थिए तुलसीप्रसाद भण्डारी। साह्रै रिसालु र खतरा हुन् भनी विद्यार्थीहरू डराउँथे। तर, तुलसी सर मेरा लागि प्रीय थिए। मलाई आफूसँगै राखी ‘तँ राम्रो पढ्छस्!’ भनी शीरमा हात राखेको मज्जाले याद छ।

लाहुरे बन्न बुटवल, भैरहवा, नौतुना र गोरखपुर जाने गरेका मेरा मावली बाजे धनमान कामीको मधुसमा पुराना पुस्तकहरू हुन्थे। ती पुस्तक केवल दसैँमा घर सफा गर्दा निकालिन्थे।

०५३ तिरै मलाई याद हुने गरी पढेको पुस्तक हो राजा वीरेन्द्र र ऐश्वर्यको जीवनी। बाजेको मधुसमा भएकै पुस्तक मध्ये नेपालका राजाहरूको इतिहास, सोभियत संघ र जेंगिज खाँको बारे पनि पढेको हूँ ।

संस्कृतका पुस्तक पनि थिए। कुन-कुन थिए याद छैन। हिन्दीका पनि थुप्रै पुस्तक थिए। म जानी-नजानी पढेर सुनाउँथेँ। किनकि मैले बिहान ०५:५५ बजे बज्ने संस्कृत भाषाको नक्कल गर्थेँ। संस्कृत समाचारको फ्यान थिएँ।

रेडियो नेपालको आरम्भ ध्वनि ‘शङ्ख ध्वनि’ र स्वामी शिवानन्द सरस्वती जीद्वारा लिखित आरती भजन ‘ॐ जय जगदीश हरे’ सुन्न सानैदेखि बिहानै उठेर रेडियो बजाएर छिमेकीलाई धेरै पछिसम्म डिस्टर्व गरिरहेँ।

०५७ सालको लगभग आधाबाट विद्यालयमा संस्कृत नपढाइने भयो-भनियो। त्यसपछि औपचारिक रूपमा संस्कृत पढिएन । विद्यालयमा पढिएका र नपढिएका पाठ र श्लोक समय मिलाएर कण्ठ गर्ने गर्थेँ । तुलसीप्रसाद सरसँग संस्कृत शिक्षा पुस्तकमा पढेको श्लोक मध्ये मलाई याद भइरहने श्लोकहरू हुन्-

त्वमेव माता च पिता त्वमेव । त्वमेव बन्धुश्च सखा त्वमेव ।
त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव । त्वमेव सर्वं मम देव देव ॥

कर्पूरगौरं करुणावतारं संसारसारं भुजगेन्द्रहारम् ।
सदा बसन्तं हृदयारबिन्दे भबं भवानीसहितं नमामि।।

सदा वक्रः सदा क्रूरः सदा पूजामपेक्षते ।
कन्याराशिस्थितो नित्यं जामाता दशमो ग्रहः ॥

लगायत थुप्रै श्लोकहरू कण्ठ भएकाले कसैको टाउको दुखेको फुक्ने, झरी रोक्छु भनेर आकाश फुक्ने र झाँक्रीको नक्कल गरेर संस्कृतका श्लोकहरू उच्चारण गरिरहन्थेँ । मेरो यो मजाकी देखेर धेरैले गाली गर्थे।

विद्यालयबाट छुट्यो। बाजेका किताब बिस्तारै हिनामिना भयो। गाउँमा शिव मन्दिरमा निर्गुण पनि गाइन्थ्यो गुरुङ जातीहरूबाट। श्रद्धेय इमान गुरुङ खुब जोसिला थिए निर्गुणको लागि।

“गाइदेऊ भजन, गाइदेऊ भजन । शिवजीको नावैमा गाइदेऊ भजन ।
कति सुहायो, कति सुहायो । बाघको छाला नागको माला कति सुहायो ।”

धेरैको घरको भित्तामा सजिएको “निलो व्यक्ति” र निर्गुणको शिव को हुन्? एउटा प्रश्न बोकेर हिँडिरहेँ ।

***

मेरो मावली बाजे खतरा सिकर्मी/डकर्मी हुन् । बाजेले बनाएका घरहरू बिरेठाँटीमा अझै छन्। मलाई बाजेले भनेको अलिअलि याद छ। ‘हामीले मन्दिरमा पूजा गर्न पाउँदैनौं। भजन गाउन पनि पाउँदैनौँ । भजनका किताबहरू त गोरखपुरतिर पाइन्छ भन्छन्।

‘पुस्तक किन्न दिए दिएनन् बारे त्यति ख्याल छैन, के भने । जनै बाँध्न मन हुँदा चैँ जात सोधेर कामी/विश्वकर्मा भनेपछि नबाँधिदिएको र कतै ‘ठकुरी हूँ’ भनी झुट बोल्दा बाँधिदिएको कुरा बताउँथे। यो त स्वयम् मैले पनि व्योहोरेँ।

मेरा मावली बाजेले चुरोटको सेतो झिल्लीमा चुत्रोको पहेँलो रङ्गले लेखेर गाउँका कुनै विष्टलाई देखाएका रे। उनको शिक्षा यति नै थियो। मधुसमा चस्मा पनि थियो। चस्मा लगाएर बाजे पढिरहन्थे । म पनि पढ्थें।

पछिल्लो समय त मावली बाजेसँग सानो हरियो बाइबल पनि रहेछ । म कतारबाट फर्केपछि पनि देखेको हूँ। बाजे! के हो? भनी सोध्दा ‘तिमीहरूले पढ्ने हैन’ भनेर लुकाउँथे, दिँदैनथे । छोरा नभएकाले क्रिश्चियन धर्म अङ्गाले काजक्रिया गर्नु पर्दैन भन्ने आशय रहेछ।

***

विद्यालय पठनबाहेक विद्यालयमै काम गरेँ । मेरो पठन र लेखन रोकिएन। म हातमा डायरी र रेडियो बोकेर हिँडिहरेको हुन्थेँ । तलबबाटै कटाएर रेडियो ल्याइदिएका हुन् सहकर्मी यम भण्डारीले। विद्यालय हुँदै म परदेश उडेँ । परको देशमा सिडीबाट गीत सुन्ने, फिल्म हेर्ने गर्दा T-Series को एउटा सिडीमा भजन रहेछ।

‘ॐ भूर्भुवः स्व: तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ॥‘

मन्त्रहरूको पनि गुरु मन्त्र गायत्री मन्त्र रहेछ। नजानी-नबुझीकनै हरेक बिहान सुन्थेँ । परदेशसँगै सुरुबाट नै इन्टरनेटसँग तनिक पनि टाढा छैन। इन्टरनेटमा नेपाली कविता, नेपाली गीत भनेर खोजेर पढ्ने म संस्कृतको श्लोकहरू पनि खोजेर पढ्थेँ।

भलै भावार्थ नजानूँ। परदेशमै कर्मा योञ्जन दाइ भेटिएँ। उनी लामा थिए । पढेको त छ कक्षाकै संस्कृत पुस्तकमा हो तर पुनः ताजकी भयो कर्मा दाइसँग भेटेपछि । उनले पुस्तक पढ्दा म पनि समीपैमा बसी सुन्थेँ।

‘ॐ मणि पद्मे हुम् ।‘
‘बुद्धम् शरणम् गच्छामि। धम्मम् शरणम् गच्छामि ।।‘

***

संस्कृत श्लोकहरूमा डुब्नै पर्छ भन्ने जगाएको जगदीश घिमिरेको अन्तरमनको यात्राले हो । केही श्लोकहरूले गज्जबले छाएका हुन्। ठ्याक्कै याद भएन। त्यो पुस्तक कति उत्कृष्ट हो थाहा छैन तर सवैथोक मैले मात्रै गरेँ भन्ने पढेपछि आधा पढ्दा-पढ्दै घोप्टाइदिएँ, दोस्रो पटक पढिनँ। बरु बल बुताले भ्याएसम्म संस्कृततिरै लागेँ।

इन्टरनेटमै संस्कृतबारे खोज्दा पढ्दा थाहा पाएँ की गोरखपुर र वनारसमा संस्कृतका पुस्तकहरू पाइन्छन्। र, नेपालमा गुरुकुलहरू छन् त्यहाँ पढाइन्छ। एक दिन पोखरा विन्दवासिनीमा जाँदा एउटा संस्कृत पुस्तक किनूँ-किनूँ लागेको हो तर कुन किन्ने, त्यतिन्जेल मलाई गीता, वेद, पुराणबारे यादै थिएन।

केवल औपचारिक पढाइ त परीक्षासम्मको लागि सीमित रहेछ। यतिसम्म कि, धर्मको बारे पनि परदेशमा कसैले ‘तेरो धर्म के हो?’ भनेपछि मात्रै म कुन धर्म सम्प्रदायको मान्छे रहेछु, हुँ भन्ने खोज भयो। पढूँ-नपढूँ ती मोटा पुस्तक दराजमा राख्ने सोख पलाएको हो।

खोजकै क्रममा गुरुकुलमा पढ्नको लागि त जात मिल्दैन, खास जात चाहिन्छ भन्ने कतै अपूरो खबरले मर्माहत भएपछि म केवल एक्लै संस्कृतकै खोजीमा लागेँ । छ कक्षा पढ्दा पूर्णांक लिएको विषयप्रति हरेक दिन मोह जाग्दै गयो।

***

उज्यालो रेडियोको कार्यक्रम ‘एकल कविता वाचन’मा आवाजका बादशाह श्रद्धेय वाचक सर अच्युत घिमिरे बुलबुलले नयाँ-नयाँ कवि ल्याउँथेँ। मेरो बुझाइ कताकति कमजोर हुन सक्ला, वहाँप्रति सम्मान उतिकै छ। संस्कृत पढेकोले छन्द कविता लेख्छ भन्ने जस्तो अपूरो बुझिरहेँ, उनी पनि खुब दोहोर्‍याउने गर्थे यो वाक्य।

सायदै नबुझेर ममा अहम् पलायो क्यार। संस्कृत नपढेका र गुरुकुल नबसेकाहरूले पनि त छन्दमा लेख्छन् त भन्ने लागिरह्यो। मेरो सामुन्नेको उदाहरण कवि तथा गजलकार दीप मिलन थिए। एकल कविता वाचनमा उनी जानै पर्छ भन्ने लागेको हो।

नेपाल गएको बेला साँच्चै गए। कविता सुनाए। उनी कति खुसी भए कुन्नि म त एक ब्रह्माण्ड खुसी भएको थिएँ । संस्कृत नपढेकोले पनि छन्द सुनायो भन्ने अहम्‌ले गदगद भएँ। फेरि भन्छु, बुझाइमा गलत हुँला एकल कविता वाचनमै सुनेँ ‘गुरुकुलमा निश्चित कुल बाहेक अरूलाई पढाइन्न’ (सायद काठमाडौँ कै कुनै गुरुकुलबाट आएका कविले भनेको हो) भन्दा कस्तो खिन्नता भयो। मैले फेसबुकमा स्टाटस पनि लेखेँ। केही साथीहरूसँग चर्का-चर्की भयो ।

(मेरो गलत बुझाइप्रति क्षमा छ अच्युत सर, हजुरप्रति त सदा सम्मान छ नै।)

बिस्तारै मेरो संस्कृत भाषाको खोज, देशप्रेमी चैँ हैन संस्कृतिप्रेमी सोचले दोस्रो मुलुक हुँदै पश्चिम उड्ने पुरातात्त्विक वस्तु, भाषा, भेष र संस्कृतिको बारे खुबै चिन्ता गरिरह्यो। अर्कोतिर विभिन्न समय कालमा आफू र आफ्नो वर्गले भोगेको विभेद र छुवाछुतको बारेमा फेसबुकमा बह लेखिरहेँ।

मेरो फेसबुके रुवाइमा मलहम लगाउन आएका हुन् नवराज दाइ, शिव शर्मा सर, मन्दिरा शाही मिस । जसले विभिन्न पुस्तक पढ्न आग्रह गरे । र, भेट हुँदा दिन्छु समेत भने। शिव सरसँग भेट हुन सकिकहेको छैन। मन्दिरा मिसले पुस्तक दिनु भयो। नवराज दाइले पिडिएफ पठाइदिनुभयो। नू’ भन्छिन्, ‘नेपाल फर्केपछि संस्कृत पढ्ने हो।’

संस्कृत पढ्छु भनेरै युट्युबतिर पनि खोजी गरेँ । केही सजिलो संस्कृत अभ्यासका लिंक मनोज भण्डारीले पनि पठाइदिए। जति खोजमा लागेँ एकदमै ध्यान दिएर पढ्न पाएको चैँ छैन। परदेश, काम, लेखन, पठन, वाचन, बेलाबेला जान्ने बन्दै फेसबुक र कमेन्टमा अल्झिरहनु त छँदै छ।

त्यसपछि त म अनलाइनमासमेत पिडिएफ पुस्तक खोज्ने र पढ्ने गर्न थालेें। एन्ड्रोइड यापबाट पनि कता कति पढेँ। युट्युबबाट पनि खोजेँ। श्रीमद्भागवत गीता यथारूप पढ्न दिएका हुन् झापाका चन्द्र कोइरालाले। आधा पढिरहँदा उनले लिएर गए।

नैनं छिद्रन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावक: ।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुत ॥
(द्वितीय अध्याय, श्लोक २३)

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥
(द्वितीय अध्याय, श्लोक ४७)

श्रद्धावान्ल्लभते ज्ञानं तत्पर: संयतेन्द्रिय:।
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति॥
(चौंथो अध्याय, श्लोक ३९)

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।
अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुच:॥
(अठारौँ अध्याय, श्लोक ६६)

***

फेसबुकका विभिन्न बहसले मलाई झन् ‘अध्ययन गर्’ भनेजस्तो हुन्थ्यो। बलियो तर्कको लागि अध्ययन नै चाहिँदो रहेछ भन्ने बुझेँ। खेम सुवेदी स, कृष्ण शर्मा सर लगायत अति प्रिय मनहरूले विभिन्न पुस्तक पढ्न, फेसबुकको रोइलातिर नभुल्न आग्रह गर्नुहुन्छ। तर, म ढुङ्ग्रोको पुच्छर नै रहेछु, हल्ला गरिरहन्छु ।

संस्कृत भाषा कसको हो ? कहाँ थियो? के भयो? के होला? यो मेरो चिन्ताको विषय हैन। तर, भाषा संस्कृतिको भविष्यबारे आफ्नै तरिकाले बोलिरहेको छु, लेखिरहेको छु सञ्जालमा। मैले जति बुझेको छु।

संस्कृत भाषा अधिक महत्त्व छ। जीवन छ, दर्शन छ । संस्कृत भाषाका केही ग्रन्थहरू धर्मतिर गाभेर एकाधिकार जमाउने भन्दा पनि सम्पूर्ण मानव कल्याणको सूत्र हो। बाँड्नै पर्छ जनमानसमा।

हो, संस्कृत भाषा र भाषाको ज्ञान बाँड्नु पर्थ्यो आफ्नै समाज र भाइ भाइमा तर बाँडेनन्। विभेदको माध्यम बनाए। एकल जातीय बनाए। केवल पूजा-पाठमा सीमित बनाए। पण्डितको मात्रै बनाए। तर, उता पश्चिमा देशहरू लालायित छन्। संस्कृत भाषा विभेदभन्दा माथि विज्ञानको आँखा पो रहेछ प्रमाणित गरिरहे। अझै प्रमाणित गर्न उता पढाई हुन्छ।

उनीहरू आएर यतै बसेर, खोजेर, पढेर जान्छन्। यताकालाई नजिकको तीर्थ हेला भइदियो। यो भाषा जानेपछि यही भाषामा लेखिएका ग्रन्थहरू पढ्न पक्कै सजिलो होला, रस पाइएला, बुझिएला। हिजो त बुझ्ला भन्ने डर नै पालेका हुन्। तर खगेस्वर भण्डारीले कति मीठो गरी भन्नु हुन्छ “भाषा र दर्शन फरक हो । भाषा बद्लिएला तर महाभारतको कथा बदलिन्न।” तर पनि गर्भिणी भाषामा जस्तो मिठास अरू भाषामा नहोला की।

यतिविधि प्रेम गर्ने, खोज गर्ने, समय मेहनत लगाएको भाषा पुनः ऐच्छिक रूपले विद्यालयै पाठ्यक्रममा समावेश हुँदै छ भन्ने खबरले अति हर्षित छु। हिजो किन हटाइयो र आज किन ल्याइँदै छ यो राजनीति गर्नेको लागि बहसको विषय बन्ला तर मलाई संस्कृत पढ्नै मन छ।

पढेर समाजमा छरिएको भ्रम चिर्नु पाए कति गज्जब हुने थियो। ‘नजान्ने नजानेर चुप रहे जान्ने जानेर चुप रहे।’ समय आउँदा बोल्नु पनि पर्छ। ‘स्वागत छ ऐच्छिक संस्कृत’ जसरी आए पनि आएपछि चैँ हिजोको जस्तो डर र भ्रम नछरोस् भन्ने कामना पनि छ।

***

जसरी हामी अङ्ग्रेजी पढेर क्रिश्चियन भएका छैनौँ । त्यसरी नै संस्कृत पढेर हिन्दु हुँदैनौँ । पश्चिमी भौतिक आविष्कार र विकासले अङ्ग्रेजी भाषा नै खोज्छ भने अन्ततः विज्ञानको पनि अन्तिम मार्ग अध्यात्म र आत्मा विकास वा पूर्वीय दर्शनको नै हुनेछ। ती खोज तपाईँले संस्कृतसँग जोडिएका प्राचीन ग्रन्थहरूमा पाउनु हुनेछ।

यसो भनिरहँदा अरू जाति, सम्प्रदाय र धर्मका ग्रन्थमा अध्यात्म आत्म विकासको सूत्रहरू छैनन् भन्ने खालको भ्रम पटक्कै पैदा नहोस्। मलाई भर्खरै लछप्पै भिजाएर गएका छन् इस्लाम धर्मावलम्बी लेखकले। कुरान, बाइबल, त्रिपिटक सवैसवैप्रति सम्मान छ । समय छ भने सबैको ग्रन्थ सबैले पढौं।

आफ्नो मात्रृभाषा बोलौं, खोजौं। राज्यको सम्पर्क भाषा पढौं, बोलौं। विश्व भ्रमण र विश्व बन्धुत्व कायम राख्न संसारमा छाएको अङ्ग्रेजी भाषा पनि पढौं।

“जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ।।”